प्राचीन आयुर्वेदिक ग्रंथांमध्ये वर्णन केलेले त्रिफळा चूर्ण हे आवळा (आमला), बेहडा (विभीतकी) आणि हिरडा (हरितकी) या तीन औषधी फळांपासून बनणारे चूर्ण आहे. आयुर्वेदात त्रिफळा हे“त्रिदोष शामक रसायन” मानले गेले आहे, ज्यामुळे ते वात, पित्त, कफ या तिन्ही दोषांना संतुलित ठेवते. हे उपचार स्वरूपातील टॉनिक असून शरीराची रोगप्रतिकारक क्षमता वाढवते आणि सर्व प्रकारच्या प्रकृतींना पूरक ठरते. त्रिफळा चूर्णाचा इतिहास हजारो वर्षे जुना आहे – चरकसंहिता सारख्या आयुर्वेदाच्या मूलग्रंथांनुसार दररोज मध व तुपासह त्रिफळा रसायन घेतल्यास मनुष्य शंभर वर्षे पर्यंत रोगरहित आयुष्य जगू शकतो असा उल्लेख आहे. पारंपरिक वैद्यकात त्रिफळा चूर्णाला अनेक रोगांवरील रामबाण उपाय किंवा सर्वव्याधिहर औषध मानले गेले आहे.
आजच्या युगातदेखील त्रिफळा चूर्णाचे फायदे (triphala powder benefits) अनेक आहेत. हे चूर्ण नियमित घेतल्याने पचनशक्ती सुधारते, बद्धकोष्ठता, गॅस, मळमळ यांसारख्या पोटाच्या तक्रारी दूर होऊ लागतात. त्रिफळा चूर्ण नैसर्गिकरीत्या आतडे आणि यकृत स्वच्छ करून शरीर डिटॉक्सिफाय करण्यास मदत करते. याच्या सेवनाने रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते आणि शरीराला संसर्गाशी लढण्याची ताकद मिळते. त्वचेचे विकार होत नाहीत व वृद्धत्वाची प्रक्रिया मंदावते, ज्यामुळे त्वचा तरूण दिसण्यास मदत होते. ज्यांना वजन कमी करायचे आहे त्यांच्या आहारातदेखील त्रिफळा चूर्ण उपयुक्त ठरते.
वजन नियंत्रित ठेवण्याबरोबरच मेटाबॉलिझम सुधारण्यास हे सहाय्य करते. डोळ्यांच्या आरोग्यासाठीही त्रिफळा लाभदायक आहे; यातील आवळ्यामध्ये मुबलक व्हिटॅमिन C व अँटिऑक्सिडंट असल्याने दृष्टिदोष कमी करण्यास मदत होते. इतकेच नव्हे तर, त्रिफळा चूर्ण संधिवात किंवा इतर कोणत्याही सूजजन्य आजारातही लाभदायक ठरते – याच्या दाह विरोधी गुणधर्मामुळे सांध्यांची सूज व वेदना कमी होऊ शकतात. अशा बहुपयोगी गुणधर्मांमुळे आज अनेकजण गुगलवर “त्रिफळा चूर्ण फायदे” (Triphala powder benefits) असा शोध घेऊन या आयुर्वेदिक चूर्णाबद्दल माहिती मिळवू इच्छितात. पुढे आपण त्रिफळा चूर्ण घरी कसे बनवायचे, त्यासाठी लागणारी सामग्री, बनवण्याची चरणबद्ध विधी, तसेच सेवनाचे नियम व खबरदारी याबद्दल सविस्तर जाणून घेऊ.
घरी त्रिफळा चूर्ण बनवण्यासाठी आवश्यक सामग्री आणि प्रमाण
घरी त्रिफळा चूर्ण बनवणे तुलनेने सोपे आहे. सर्वप्रथम आपल्याला त्रिफळा चूर्णासाठी लागणारी खालील सामग्री गोळा करावी लागेल:
- हिरडा (हरितकी) – सुके हिरडा फळाचे गर अंदाजे १०० ग्रॅम
- बेहडा (विभीतकी) – सुके बेहडा फळाचे गर अंदाजे १०० ग्रॅम
- आवळा (आमला) – सुके आवळा फळाचे तुकडे अंदाजे १०० ग्रॅम
(वरील प्रमाण उदाहरणादाखल समान वजनाने दिले आहे. पारंपरिक आयुर्वेदीय सूत्रानुसार काही तज्ञ त्रिफळा चूर्णात हरड, बेहडा व आवळा हे समान वजनाच्या प्रमाणात (१:१:१) वापरतात. तर काहींच्या मते हरडे : बेहडा : आवळा हे अनुपातक्रमे १:२:३ प्रमाणात घ्यावे – म्हणजे १०० ग्रॅम हरडे, २०० ग्रॅम बेहडा आणि ३०० ग्रॅम आवळा असे मिश्रण करावे. घरगुती वापरासाठी समान प्रमाणात घेतले तरी ते सार्वत्रिक आणि सुरक्षित मानले जाते.)
टीप: त्रिफळा चूर्ण बनवण्यासाठी साधारणपणे वाळलेल्या फळांचे गर (फलमांस) वापरले जातात. त्यामुळे फळांच्या आतली कठीण बाठ (बी/कोष) काढून टाकणे गरजेचे आहे. आवळा, बेहडा व हिरडा यांचे बी काढून त्यांच्या गराचाच चूर्णात समावेश करावा. बाजारात अनेकदा ही सुकी फळे बिया काढूनच उपलब्ध असतात. शक्यतो सेंद्रिय आणि प्रदूषणमुक्त सुकी फळे वापरणे उत्तम.
त्रिफळा चूर्ण कसे बनवावे: स्टेप-बाय-स्टेप प्रोसेस
त्रिफळा चूर्ण कसे बनवावे – घरच्या घरी त्रिफळा चूर्ण तयार करण्यासाठी खालील प्रमाणे स्टेप-दर-स्टेप प्रक्रिया अवलंबा:
- फळे वाळवणे: जर आपल्याकडे ताजे आवळे, हिरडे किंवा बेहडे असतील तर प्रथम ती स्वच्छ धुऊन लहान तुकड्यांमध्ये कापा. हे तुकडे साफ कापडावर पसरून उन्हात किंवा स्वच्छ हवेशीर सावलीत साधारण ५–७ दिवस वाळवा, जेणेकरून त्यांतील सर्व आर्द्रता निघून जाईल. फळांचे तुकडे पूर्णपणे कडक व सुकले गेले की पुढील प्रक्रियेसाठी ते तयार होतील. (तुमच्याकडे आधीपासून सुकी/सुकवलेली फळे असतील तर हा चरण वगळता येईल.)
- प्रमाणानुसार मिश्रण तयार करा: वरील तिन्ही सुकी फळे दिलेल्या प्रमाणानुसार मोजून एकत्र करा. सोप्या पद्धतीने प्रत्येक फळ समान वजनाने घेता येईल (उदा. प्रत्येकी १०० ग्रॅम). यामुळे त्रिफळातील घटक सम प्रमाणात राहतील. टीप: काही पारंपरिक सूत्रांनुसार आवळ्याचे प्रमाण इतर फलांपेक्षा जास्त ठेवल्यास चूर्ण अधिक परिणामकारक होते असे मानले जाते. उदाहरणार्थ, काही वैद्य हरडे:बेहडा:आवळा हे १:२:३ प्रमाण (वजनानुसार) वापरण्याचा सल्ला देतात. मात्र घरगुती वापरासाठी आणि सामान्य संतुलित गुणधर्मांसाठी तीनही घटक समान प्रमाणात घेणेही स्वीकार्य आणि सोयीचे आहे.
- बिया काढून विभाजित करा: सुके तुकडे केलेली आवळा, हिरडा आणि बेहडा या तिन्ही फलांचे मधोमध असलेल्या बिया अथवा कठीण कोष हलक्या हाताने व جدا करून टाका. आपल्याला फक्त फलगर (गर आणि साल) वापरायचे आहेत. सर्व फळांच्या बिया काढून झाल्यावर त्या सुकी गराच्या तुकड्यांना थोडे कुटून लहान तुकडे करा (याने पुढील चरण सोपा होईल).
- बारीक पूड बनवा (Grinding): आता काडछाट केलेले व सुके फळांचे तुकडे एका ग्राइंडर किंवा खलबत्त्यात टाका. मिक्सर ग्राइंडरच्या मदतीने हे मिश्रण अगदी बारीक पूड होईपर्यंत वाटा. शक्य असल्यास सगळे तुकडे एकत्र वाटण्याऐवजी थोडे थोडे करून छोटे बॅचेसमध्ये वाटा, यामुळे मशीनवर ताण येणार नाही आणि पूड समान बारीक होईल. आवश्यकता भासल्यास मध्ये मध्ये झाकण काढून चमच्याने हलवा व पुन्हा वाटा.
- चाळणीने गाळून घ्या: वाटलेले मिश्रण एका स्वच्छ, बारीक जाळीच्या चाळणीद्वारे गाळा. जे मोठे-अधूरे कण चाळणीत उरतील त्यांना पुन्हा एकदा ग्राइंडरमध्ये वाटून घ्या व पुन्हा गाळणीने गाळा. अशा रीतीने आपल्याला अगदी सूक्ष्म आणि एकसारख्या टेक्श्चरचे त्रिफळा चूर्ण मिळेल. (ही प्रक्रिया गुणवत्ता सुधारण्यासाठी उपयुक्त आहे, परंतु नाही केली तरी चालू शकते – परंतु चूर्ण जरा जाड राहिल्यास पोटात जाताना थोडी किरकिर जाणवू शकते.)
- संचवण (स्टोरेज): तयार झालेले त्रिफळा चूर्ण हवाबंद काचेच्या किंवा अँटरॅक्टिक ग्रेडच्या प्लास्टिकच्या डब्यात भरा. हे डबे थेट सूर्यप्रकाश, उष्णता आणि ओलाव्यापासून दूर ठेवा. चूर्ण ओलसर झाल्यास त्याचे गुणधर्म कमी होऊ शकतात, त्यामुळे नेहमी कोरड्या चमच्यानेच चूर्ण काढा. योग्यरीत्या साठवल्यास घरचे बनवलेले त्रिफळा चूर्ण साधारण ३–६ महिने टिकते आणि प्रभावी राहते. त्यानंतरच्या कालावधीत त्यातील पोषक तत्वांची मात्रा कमी होत जाऊ शकते. त्यामुळे मोठ्या प्रमाणात एकावेळी न बनवता २–३ महिन्यांचा साठा होईल इतपतच त्रिफळा चूर्ण बनवा आणि वापरा.
घरच्या घरी बनवलेले त्रिफळा चूर्ण असे सर्व प्रक्रियेने तयार झाले की ते वापरायला सिद्ध होते. पुढे या चूर्णाचे विविध आरोग्यदायी फायदे कोणते आहेत ते पाहूया.
त्रिफळा चूर्णाचे मुख्य आरोग्य फायदे (Triphala Powder Benefits)
आयुर्वेदात आणि आधुनिक संशोधनात त्रिफळा चूर्णाचे अनेक आरोग्य लाभ नमूद केलेले आढळतात. खाली त्रिफळा चूर्णाचे काही प्रमुख फायदे संक्षेपात दिले आहेत:
- पचन सुधारते व बद्धकोष्ठता दूर करते: त्रिफळा हे सौम्य रेचक (माइल्ड लैक्सेटिव) असल्याने ते पोट साफ ठेवते. याच्या नियमित सेवनाने बद्धकोष्ठता, गॅस, अपचन, मळमळ, उलटी आणि आंबट ढेकर इत्यादी पोटाचे त्रास कमी होतात. त्रिफळा आंतडींना उत्तेजित करून नियमित शौचाला लागणारी गती मिळवून देते. त्यामुळे ज्यांना वारंवार पोट साफ न होण्याची समस्या आहे त्यांच्यासाठी Triphala for constipation रामबाण उपाय मानला जातो.
- नैसर्गिक डिटॉक्स आणि शरीरशुद्धी: त्रिफळा चूर्ण शरीरातील विषारी द्रव्ये (टॉक्सिन्स) बाहेर काढण्यासाठी मदत करते. हे चूर्ण कोलन (बोडखान) स्वच्छ ठेवते आणि यकृताचे कार्य सुधारते. नैसर्गिक रेचक गुणधर्मामुळे त्रिफळा चूर्ण आतड्यांत साचलेले अपायकारक अवशेष निष्कासित करते व रक्त शुद्ध करण्यातही हातभार लावते. त्यामुळे शरीराची एकंदर शुद्धी होऊन चयापचय सुधारतो आणि रोगांना प्रतिकार करण्याची क्षमता वाढते.
- रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवते: आवळा हे व्हिटॅमिन C आणि अँटिऑक्सिडंटचे भांडार आहे, तर इतर दोन फलांमध्येही टॅनिन्स, गॅलिक अॅसिड यांसारखे प्रतिऑक्सिडंट तत्त्व आहेत. या त्रिगुणी मिश्रणामुळे त्रिफळा चूर्ण नियमित घेतल्यास शरीराची रोगप्रतिकारक क्षमता (इम्युनिटी) वाढते. हे अँटिऑक्सिडंट्स शरीरीतील मुक्त सूक्ष्मकण (फ्री रॅडिकल्स) कमी करून पेशींना संरक्षण देतात. परिणामी सर्दी-पोटाचे आजार इ. होण्याची शक्यता कमी होते आणि शरीर निरोगी राहते. रोगप्रतिकार वाढवल्याने त्रिफळा चूर्णाला Immunity booster पूरक म्हणूनही अनेकदा घेतले जाते.
- वजन नियंत्रण आणि चयापचय सुधार: त्रिफळा चूर्णामुळे पचनक्रिया सुधारल्याने अतिरिक्त मेद कमी होण्यास मदत मिळते. हे चूर्ण शरीरातील मेटाबॉलिक क्रियांना चालना देते, विशेषतः यकृत व पचन संस्थेचे कार्य सुधारून चरबी कमी करण्यास हातभार लावते. काही संशोधनात आढळले आहे की नियमित त्रिफळा सेवन केल्याने शरीरातील चरबीचे प्रमाण कमी झाले आणि वजनही कमी झाले. त्यामुळे वजन कमी करण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या लोकांसाठी त्रिफळा चूर्ण उपयुक्त ठरते (triphala for weight loss). अर्थात, केवळ त्रिफळा चूर्णावर अवलंबून न राहता योग्य आहार व व्यायामासोबत ते घेतल्यास अधिक परिणामकारक ठरते.
- डोळ्यांचे आरोग्य सुधारते: आयुर्वेदात त्रिफळा हे नेत्रांसाठी हितकारक असल्याचे वर्णन आहे. आवळ्यामधील उच्च व्हिटॅमिन C आणि बिब्हीतकी-हरितकीतील इतर सूक्ष्मद्रव्यांमुळे त्रिफळा डोळ्यांवरील ताण कमी करतो आणि दृष्टी सुधारण्यास मदत करतो. विशेषतः सतत स्क्रीनसमोर काम करणाऱ्यांनी त्रिफळा चूर्णाचे सेवन केल्याने डोळ्यांची कोरडेपणा, लालसरपणा कमी होण्यास मदत मिळू शकते. काही पारंपरिक उपचारांत त्रिफळा उकळून गाळून थंड केलेल्या पाण्याने डोळे धुण्याचाही उल्लेख आढळतो – परंतु असा वापर डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच करावा लागतो. नियमित अंतर्गत सेवनाद्वारे मात्र दृष्टी शक्ती सुधारणे आणि मोतीबिंदू इ. नेत्रविकारांपासून बचाव हा त्रिफळाचा मोठा फायदा आहे.
- त्वचा आणि केसांचे आरोग्य: त्रिफळा चूर्ण रक्त शुद्ध ठेवण्यास मदत करत असल्याने त्वचेवर त्याचे सकारात्मक परिणाम दिसतात. याच्या सेवनाने त्वचेचे संक्रमण, पुरळ, खुजली इत्यादी समस्या कमी होतात. त्रिफळा शरीरातील कोलेजन चे उत्पादन वाढवते व वृद्धत्वाची प्रक्रिया धीमी करते, ज्यामुळे त्वचा अधिक तरुण व टवटवीत दिसू शकते. त्रिफळातील अँटिऑक्सिडंट्स त्वचेवरील सुरकुत्या आणि डाग कमी करण्यास सहाय्यक ठरतात. केसांच्या बाबतीत बोलायचे झाल्यास, त्रिफळा चूर्णातील आवळ्यामुळे शरीराला भरपूर व्हिटॅमिन C मिळते – जे केसांच्या वाढीस पोषक ठरते. नियमित सेवनाने केस गळणे कमी होऊ शकते आणि डोक्यावरील कोंडा नियंत्रित राहण्यास मदत होते. काही जण त्रिफळा चूर्ण पाण्यात मिसळून केसांना हेअर मास्क म्हणूनही लावतात (पण हा बाह्य वापर असल्यानं वेगळ्या संदर्भात येतो).
- संधिवात व दाह कमी करणे: त्रिफळा चूर्णाचे दाह विरोधी (anti-inflammatory) गुण सांधे दुखी, संधिवात (आर्थ्रायटिस) अशा विकारांमध्ये उपयोगी ठरतात. संधिवातामुळे सांध्यांमध्ये होणारी सूज आणि वेदना कमी करण्यासाठी त्रिफळा चूर्ण सहाय्य करते, असा अनेकांचा अनुभव आहे. तसेच शरीरातील कोणत्याही प्रकारची सूज कमी करण्यासाठी (उदा. पोटातील जळजळ, आमाशयातील सूज इ.) त्रिफळातील तिन्ही फलांचे संयुक्‍त गुणधर्म लाभदायक ठरतात. त्रिफळा हे नैसर्गिक ऍन्टिऑक्सिडंट असल्यामुळे सूजेबरोबरच पेशींना होणारी झीज आणि नुकसानही कमी होते.
- मधुमेह नियंत्रणात मदत: त्रिफळा चूर्ण रक्तातील साखरेवरही काही प्रमाणात नियंत्रक परिणाम दाखवते. प्राणिज व क्लिनिकल अभ्यासात आढळले आहे की त्रिफळा घेतल्याने फास्टिंग ब्लड शुगर आणि इन्सुलिनची पातळी काहीशी घटू शकते. आयुर्वेदाच्या मते त्रिफळा हे प्रमेह (मधुमेह) विकारात उपयुक्त आहे कारण हे काही पचन एन्झाइम्सना मंदावते व कार्बोहायड्रेटचे शोषण कमी करते, ज्यामुळे जेवणानंतर अचानक ग्लुकोज वाढण्याची प्रमाण कमी होते. अर्थात, मधुमेह असलेल्या रुग्णांनी नियमित औषधांबरोबर सप्लीमेंट म्हणून डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच त्रिफळा घ्यावा. पण साखरेवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी त्रिफळा एक चांगला नैसर्गिक पूरक ठरू शकतो, असे आढळले आहे.
याशिवायही त्रिफळा चूर्णाचे इतर अनेक फायदे अभ्यासले गेले आहेत. उदाहरणार्थ, हे चूर्ण हृदयाच्या आरोग्याला सहाय्य करू शकते – त्रिफळातील घटक कोलेस्टेरॉलची पातळी नियंत्रणात ठेवण्यास मदत करतात, विशेषत: “वाईट” कोलेस्टेरॉल (LDL) कमी करून “चांगले” कोलेस्टेरॉल (HDL) थोडे वाढवण्याचा प्रभाव आढळला आहे. यकृताचे कार्य सुधारणे, रक्तातील हीमोग्लोबिन वाढवणे, पाचनातील जळजळ (ऍसिडिटी) कमी करणे, रक्तदाब नियंत्रित राखणे, मसूडे व दात यांचे आरोग्य सुधारणे (मुखआरोग्य सुधारणे) इत्यादी अनेक अंगांनी त्रिफळा उपयुक्त ठरते असे विविध संशोधनातून सूचित झाले आहे. थोडक्यात, त्रिफळा चूर्ण हे केवळ पोटासाठी नव्हे तर संपूर्ण शरीरासाठीच उपयुक्त एक आयुर्वेदिक रसायन आहे. त्यामुळे अनेकजण आपल्या दैनंदिन आरोग्य दिनक्रमात हे चूर्ण पूरक म्हणून समाविष्ट करत आहेत.
त्रिफळा चूर्ण सेवन कसे करावे? (योग्य डोस, वेळ आणि पद्धत)
त्रिफळा चूर्णाचा अधिकतम फायदा मिळवण्यासाठी ते योग्य प्रकारे आणि योग्य वेळी घेणे महत्त्वाचे आहे. त्रिफळा चूर्ण सेवन करण्याचे काही मार्ग व टिप्स पुढीलप्रमाणे:
- प्रमाण (Dosage): सामान्यपणे प्रौढ व्यक्तींसाठी १/२ ते १ चमचा (३ ते ५ ग्रॅम) त्रिफळा चूर्ण दररोजची डोस म्हणून पुरेशी मानली जाते. सुरुवातीला अर्धा चमच्याने सुरू करून शरीराला सूट होत असेल तर हळूहळू एक चमचा पर्यंत मात्रा वाढवावी. काही प्रसंगी ५–६ ग्रॅम (सुमारे १ चमचा) पर्यंत दिवसीय मात्रा घेतली जाते, परंतु प्रत्येकाची प्रकृती वेगळी असल्याने वैयक्तिक सहनशक्तीप्रमाणे मात्रा ठरवावी. टीप: आपले वय, प्रकृती आणि उद्दिष्ट यानुसार योग्य मात्रेसाठी आयुर्वेदिक वैद्याचा सल्ला घेणे हिताचे ठरेल.
- कधी घ्यावे (Best time to take): त्रिफळा चूर्ण प्रामुख्याने दोन वेळा घेण्याची प्रथा आहे – सकाळी उपाशीपोटी किंवा रात्री झोपण्यापूर्वी. सकाळी रिकाम्या पोटी कोमट पाण्यासोबत घेतल्यास हे शरीराला दिनाच्या सुरुवातीलाच डीटॉक्स करण्यास मदत करते आणि पाचनकार्य सुधारते. रात्री झोपण्यापूर्वी घेतल्यास त्रिफळा चूर्णाचे सौम्य रेचक प्रभाव सकाळी पोट साफ होण्यासाठी फायदेशीर ठरतात. जर खासकरून बद्धकोष्ठतेची समस्या असेल तर रात्री झोपण्यापूर्वी कोमट पाण्यासोबत त्रिफळा चूर्ण घ्यावे (Triphala for constipation असा पारंपरिक सल्ला आहे). काही लोक दिवसातून दोनदा (सकाळ-संध्याकाळ) लहान मात्रेत त्रिफळा घेतात, परंतु सर्वसाधारणपणे दिवसातून एकदाच घेणे पुरेसे असते.
- कसे घ्यावे (How to consume): त्रिफळा चूर्ण प्रामुख्याने पाण्यात मिसळून घेतले जाते. १/२ ते १ चमचा त्रिफळा चूर्ण अर्धा कप कोमट पाण्यात हलवून त्याचे मिश्रण तयार करा आणि ते पिऊन टाका. चवीला हे थोडे कडू-तुरट असते, सुरुवातीला अंगवळणी पडण्यासाठी आपण चमच्याने सरळ तोंडात घेऊन वरून पाणी पिऊनही घेऊ शकता. पाण्यासोबत घेणे हे सर्वात सोपे आणि सर्वसाधारण मार्ग आहे. मात्र आयुर्वेदात काही विशेष पद्धतींmention केल्या आहेत ज्याने त्रिफळाचे गुण अधिक उत्तम रीतीने मिळतात:
- मधासह सेवन: जर आपण वजन कमी करण्यासाठी त्रिफळा घेत असाल तर कोमट पाण्यात त्रिफळा चूर्ण मिसळून ते मिश्रण मधासह घ्या. म्हणजे अर्धा-एक चमचा त्रिफळा चूर्ण थोड्या मधात मिसळून त्याचा गोळा/पेस्ट बनवा आणि तो चाटून खा, नंतर वरून कोमट पाणी प्या. मधाचा ऊष्ण गुणधर्म आणि त्रिफळाचे मेदनाशक गुण मिळून वजन कमी करण्यास मदत होऊ शकते अशी आयुर्वेदात मान्यता आहे. मधामुळे त्रिफळाची कडू चवही बोथट होते.
- तूप (घी) आणि मधासह – त्रिफळा रसायन: शारीरिक बलवर्धक व रसायन म्हणून त्रिफळा घेण्याची पारंपरिक विधी म्हणजे तूप आणि मधासोबत त्याचे सेवन. एका चमचा त्रिफळा चूर्णात अर्धा चमचा शुद्ध तूप आणि एक चमचा शहाळीसारखा मध मिसळून तयार झालेली पेस्ट रोज सकाळी उपाशीपोटी चाटून खाण्याचा उल्लेख आयुर्वेदात मिळतो. याला त्रिफळा रसायन असे म्हणतात. चरकसंहितेनुसार अशा प्रकारे नियमित सेवन केल्यास शरीराला अतुलनीय ताकद मिळते आणि दीर्घायुष्य लाभते. तूपामुळे त्रिफळाचे काही शामक गुण वाढीस लागतात व मधामुळे त्याचे वहन शरीरभर सुकर होते. हा मिश्रण स्वादिष्ट नसले तरी आरोग्यवर्धक मानला जातो. जर अशी पेस्ट खाणे शक्य नसेल, तर गायीच्या कोमट दुधात अर्धा चमचा त्रिफळा चूर्ण मिसळून ते ही रात्री घेऊ शकता – यानेही शरीर पोषकत्व वाढते.
- इतर माध्यमांसह: आयुर्वेदात वर्णन आहे की ऋतुमानानुसार त्रिफळा वेगवेगळ्या पदार्थांसोबत घेणे हितावह ठरते. उदाहरणार्थ, पावसाळ्यात त्रिफळा चूर्णासाठी मीठ (सैंधव) सह घ्यावे, तर हिवाळ्यात सुंठ पावडरसह. परंतु अशा गुणांची खोल माहिती असेल तरच हे प्रयोग करा. सर्वसामान्यांना कोमट पाणी, मध, तूप किंवा दुध हेच मुख्य माध्यम सुचवले जातात.
- कालावधी: त्रिफळा चूर्ण सतत रोज घेतले तरी चालते, मात्र आपल्या प्रकृतीनुसार मध्येमध्ये काही ब्रेक घेणे काही वैद्य सुचवतात (उदा. तीन महिने रोज घेतल्यावर काही आठवडे न घेणे). विशेष उद्देशाने (उदा. पोटशुद्धीसाठी) ते काही दिवसांच्या कोर्स म्हणूनही घेता येते. मात्र दीर्घकाळ नियमित घेत असाल तर प्रमाण आणि कालावधी बद्दल आपल्या वैद्यांचा सल्ला घ्यावा.
टीप: त्रिफळा चूर्ण घेण्याची पद्धत सोपी वाटत असली तरी काही लोकांना सुरुवातीला याची चव किंवा परिणामांविषयी सवय करावी लागते. जर त्रिफळा घेतल्यानंतर पोटात ढेंगा येणे, खूप पातळ शौच होणे असे जाणवत असेल तर मात्र कमी प्रमाणात घ्या किंवा काही दिवसांसाठी बंद करा. नेहमी लक्षात ठेवा, प्रमाण व पद्धत आपल्या प्रकृतीनुसार समतोल ठेवल्यास त्रिफळाचे अधिकतम फायदे मिळू शकतात.
त्रिफळा चूर्ण घेताना घ्यायची काळजी (Precautions) आणि शक्य तसे दुष्परिणाम
जरी त्रिफळा चूर्ण नैसर्गिक आणि आयुर्वेदिक आहे, तरी काही बाबतीत सावधगिरी बाळगणे गरजेचे आहे. अति प्रमाणात सेवन केल्यास दुष्परिणामही संभवतात. खाली त्रिफळा चूर्ण घेताना लक्षात ठेवण्याच्या मुख्य सावधगिरी आणि संभवनीय साइड इफेक्ट्स दिले आहेत:
- अति सेवन केल्यास पचनसंस्था बाधित होऊ शकते: त्रिफळा हे अंगावर हलके रेचक प्रभाव करणारे आहे. मात्र अत्याधिक प्रमाणात घेतल्यास तीव्र जुलाब, वारंवार ढेकर, पोटात मुरड आणि अस्वस्थता अशी लक्षणे दिसू शकतात. काही जणांना पोटात मुरडा येणे, गोळा येणे किंवा उलट्या होणे असे त्रास देखील होऊ शकतात. त्यामुळे अति प्रमाणात त्रिफळा चूर्ण घेऊ नये. नेहमी शारीरिक संकेतांकडे लक्ष देवून प्रमाण समतोल ठेवावे.
- गर्भवती व स्तनपान करणाऱ्या महिलांनी टाळावे: गर्भावस्थेत कोणतेही शक्तिशाली औषधी पदार्थ घेताना सावधानता आवश्यक असते. विशेषतः त्रिफळातील हरितकी (हिरडा) गर्भाशयावर संकोचक प्रभाव टाकू शकते आणि पारंपरिक मतानुसार गर्भपाताचा धोका वाढवू शकतो. तसेच स्तनपान कालावधीतही त्रिफळाचे प्रभाव पूर्णपणे अभ्यासले गेलेले नाहीत. त्यामुळे गर्भवती किंवा स्तनदा महिलांनी त्रिफळा चूर्णचे सेवन करू नये किंवा करण्यापूर्वी आपल्या डॉक्टरी सल्ला घ्यावा.
- काही औषधांसोबत संभाव्य अभिक्रिया: त्रिफळा चूर्णाचे घटक यकृतामधील सायटोक्रोम P450 नावाच्या एन्झाइम्सच्या कार्यात हस्तक्षेप करू शकतात. परिणामी तुम्ही घेत असलेल्या काही औषधांचे शरीरातील मेटाबॉलिझम बदलू शकते. उदाहरणार्थ, ऍन्टी-डिप्रेसेन्ट (नैराश्यावरील औषधे) किंवा रक्त पातळ करणाऱ्या (ब्लड थिनर्स) औषधांसोबत त्रिफळा घेतल्याने त्यांच्या परिणामकारकतेत बदल होऊ शकतो. जर आपण कोणतेही नियमित अलोपॅथिक औषधे, रक्तदाबाची/मधुमेहाची औषधे इत्यादी घेत असाल तर त्रिफळा सुरू करण्यापूर्वी डॉक्टरांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे. डॉक्टरांच्या मार्गदर्शनाखालीच हे पूरक घ्यावे, म्हणजे संभाव्य औषध-संवाद (ड्रग इंटरॅक्शन) टाळता येतील.
- कमी रक्तदाब किंवा मधुमेह असणाऱ्यांनी काळजीपूर्वक वापरावे: त्रिफळा चूर्णामुळे रक्तातील साखर आणि रक्तदाब दोन्ही काहीसे कमी होऊ शकतात. जर आपण मधुमेहाच्या गोळ्या घेत असाल आणि त्यासोबत भरपूर त्रिफळा घेतले, तर रक्तशर्करा अत्यंत खाली येण्याचा धोका निर्माण होऊ शकतो (हायपोग्लायसेमिया). तसेच ज्यांचा रक्तदाब आधीच कमी (लो बीपी) असतो, त्यांनी त्रिफळा चूर्ण टाळावे कारण यामुळे रक्तदाब आणखी घटू शकतो. त्यामुळे मधुमेह, बीपी इत्यादी दीर्घकालीन आजार असलेल्या रुग्णांनी त्रिफळा चूर्ण घेताना आपल्या डॉक्टरांचा सल्ला अनिवार्यत: घ्यावा.
- इतर संभाव्य दुष्परिणाम: काही लोकांना त्रिफळा घेण्याने त्वचेवर किरकोळ पुरळी किंवा खाज सुटल्याच्या तक्रारीही ऐकिवात आहेत (अलर्जीसारखी प्रतिक्रिया). तसेच सतत जुलाब झाल्यास निर्जलीकरण (डिहायड्रेशन) होऊ शकते. त्रिफळा अत्यंत जास्त प्रमाणात घेतल्यास पोटातील चांगल्या सूक्ष्मजंतूंनाही त्रास होण्याची शक्यता असते – म्हणून आवश्यक तेवढेच घ्या, अधिकचे प्रयोग करू नका. कोणतेही नवीन सप्लिमेंट सुरू करण्यापूर्वी आपल्या डॉक्टरांशी चर्चा करून ते आपल्या तब्येतीस अनुकूल आहे की नाही हे निश्चित करा.
एकूणच, त्रिफळा चूर्ण सहसा सुरक्षित आहे, परंतु वरील परिस्थितींमध्ये आणि मर्यादेबाहेर जाऊन सेवन केल्यास दुष्परिणाम संभवतात. आपल्या शरीराचे संकेत पहा – जर त्रिफळा घेतल्यावर काही त्रास जाणवला तर सेवन थांबवून तज्ज्ञांचा सल्ला घ्या. पुढील विभागात आपण कोणत्या विशिष्ट लोकांनी त्रिफळा चूर्ण टाळावे (मतभेद) याची माहिती पाहू.
कोणकोणत्या लोकांनी त्रिफळा चूर्ण घेऊ नये? (Contraindications)
वर उल्लेखलेल्या सावधानताप्रमाणेच काही परिस्थितींमध्ये त्रिफळा चूर्ण टाळणे योग्य ठरते. खालील व्यक्तींनी किंवा स्थितींमध्ये त्रिफळा चूर्ण घेऊ नये किंवा चिकित्सकांच्या मार्गदर्शनाखालीच घ्यावे:
- गर्भवती महिला: गर्भावस्थेदरम्यान त्रिफळा चूर्णचे सेवन सुरक्षित मानले जात नाही. विशेषतः पहिल्या तिमाहीत तर बिलकुल टाळावे (गरज असल्यास वैद्यकीय सल्ल्यानेच घेणे). हरडामुळे गर्भाशय आकुंचन आणि गर्भधारणेवर संभाव्य विपरीत परिणाम होऊ शकतो अशी शक्यता असते.
- स्तनपान करणाऱ्या माता: स्तनपानाच्या काळातही त्रिफळातील काही घटक दुधाद्वारे बाळाच्या शरीरात जाऊ शकतात, ज्याबद्दल पर्याप्त वैज्ञानिक माहिती उपलब्ध नाही. त्यामुळे स्तनदा मातांनीही हे चूर्ण घेणे टाळावे किंवा वैद्यांच्या सल्ल्यानुसारच मर्यादित प्रमाणात घ्यावे.
- लहान बालके: पाच वर्षांखालील लहान मुलांसाठी त्रिफळा चूर्ण देण्याची शिफारस सामान्यतः केली जात नाही. या वयोगटातील मुलांची पचनसंस्था आणि शरीर नाजूक असते, त्यामुळे त्रिफळातील कडूपणा आणि रेचक गुण त्यांना सहन न होण्याची शक्यता आहे. मोठी मुले (उदा. ५-१५ वर्षे वयोगट) यांना आवश्यक असल्यास अत्यल्प प्रमाणात आणि वैद्यकीय सल्ल्यानेच त्रिफळा देता येईल.
- रक्तस्त्रावाचे विकार किंवा रक्तपातळ औषधे घेणारे: ज्यांना हिमोफिलिया, रक्त पातळ न होणे किंवा सतत रक्तस्त्राव होण्याचे विकार आहेत, किंवा जे ब्लड थिनर (जसे वारफरिन, ऍस्पिरिन इ.) घेतात, त्यांनी त्रिफळा घेऊ नये. त्रिफळा रक्ताची गाठी होण्याच्या प्रक्रियेत थोडा व्यत्यय आणू शकतो किंवा औषधांचा परिणाम बदलू शकतो. त्यामुळे अशा रुग्णांनी त्रिफळा टाळलेलाच बरा.
- निवळ शक्तिहीन व्यक्ती आणि अतिसारग्रस्त: जर एखादी व्यक्ती खूप अशक्त असेल, सतत दस्त (डायरीया) होत असेल, पोटात सूज किंवा जळजळ असेल तर त्रिफळा चूर्ण देणे उचित नाही. अशा स्थितीत आधी ती समस्या दूर करावी, कारण त्रिफळा घेतल्याने जुलाब जास्त होऊ शकतात आणि अशक्तपणा वाढू शकतो. पोट बिघडलेले असताना त्रिफळा घेण्याऐवजी तो सुस्थितीत आल्यावरच घ्यावा.
- कमी रक्तदाब असणारे: ज्यांचा ब्लड प्रेशर खूप लो असतो (उदा. ९०/६० किंवा त्याहून कमी), त्यांनीही त्रिफळा सावधपणे घ्यावा किंवा शक्यतो टाळावा. त्रिफळाचे शरीर शीतल करण्याचे गुणधर्म आहेत आणि रक्तदाब थोडा खाली आणण्याची शक्यता असते, त्यामुळे आधीच लो बीपी असलेल्या व्यक्तींना चक्कर येणे, अशक्त वाटणे असे त्रास होऊ शकतात.
- इतर गंभीर आजार असणारे: जर कोणाला कर्करोग, किडनी विकार, लिव्हर सिरोसिस असे मोठे आजार असतील तर त्यांनी स्वतःहून त्रिफळा चूर्ण घेऊ नये. अशा परिस्थितीत डॉक्टरांच्या मार्गदर्शनानुसारच कुठल्याही पूरकांचा आहारात समावेश करावा. त्रिफळा काही आजारांमध्ये उपचारपूरक म्हणून दिले जाते, पण तो प्रतिस्थानी उपचार नाही हे ध्यानात ठेवावे.
संक्षेपात, बहुतेक सामान्य निरोगी लोकांसाठी त्रिफळा चूर्ण सुरक्षित आहे, पण वरीलप्रमाणे विशिष्ट अवस्था अथवा आजार असलेल्या लोकांनी ते घेण्याबाबत काळजी घ्यावी. कोणतीही शंका असल्यास वैद्यकीय मार्गदर्शन घ्यावे हा उत्तम मार्ग आहे.
त्रिफळा बद्दलचे सामान्य गैरसमज – सत्य आणि वस्तुस्थिती
अनेकदा लोकांकडून त्रिफळा किंवा एकंदर आयुर्वेदिक औषधांबाबत काही गैरसमज (myths) पसरलेले असतात. त्यापैकी काही सामान्य गैरसमज आणि त्याबद्दलच्या वास्तविक सत्य المعلومات पुढीलप्रमाणे:
- गैरसमज: “त्रिफळा चूर्ण म्हणजे फक्त जुलाबाचे औषध आहे. हे केवळ बद्धकोष्ठतेपुरते मर्यादित आहे.”
सत्य: प्रत्यक्षात हे सर्वात मोठे गैरसमजांपैकी एक आहे. त्रिफळा चूर्णाचे फायदे केवळ पोट साफ करण्यापुरते मर्यादित नसून इम्युनिटी वाढवणे, तोंडाचे आरोग्य सुधारणे, चयापचय वाढवणे, त्वचा-केसांचे आरोग्य आणि एकूण पचनसंस्थेचे स्वास्थ्य 유지 ठेवणे अशा अनेक अंगांनी ते लाभ देते. अर्थात त्रिफळा चूर्णाचे एक प्रमुख कार्य सौम्य रेचक म्हणून आहे, पण त्याबरोबरच ते रसायन (rejūvenative) म्हणून संपूर्ण शरीराची देखभाल करते. - गैरसमज: “नैसर्गिक आयुर्वेदिक आहे, म्हणजे याचे काहीही दुष्परिणाम नाहीत. हवा तेवढा घेऊ शकतो.”
सत्य: नैसर्गिक किंवा आयुर्वेदिक आहे म्हणून बिनधोक असा अर्थ नाही. कोणत्याही पदार्थाचा अतिरेक हा अपायकारकच ठरतो. त्रिफळा चूर्ण प्रमाणाबाहेर घेतल्यास पोटदुखी, जुलाब, उलटी अशी लक्षणे निर्माण होऊ शकतात. त्यामुळे नेहमी प्रमाणात आणि मर्यादेतच त्याचे सेवन करावे. शिवाय काही विशिष्ट स्थितींमध्ये (उदा. गर्भारपण) त्रिफळा घेणे टाळावे लागते, ज्याची माहिती आपण वर पाहिली. प्राकृतिक म्हणजे सर्वथा सुरक्षित असा गोड गैरसमज सोडून देणेच उत्तम. - गैरसमज: “त्रिफळा घेतल्याने काहीही करून वजन झटपट कमी करता येते.”
सत्य: त्रिफळा वजन कमी करण्यास मदत करू शकते, परंतु तो एखादा चमत्कारी उपाय नाही की फक्त ते घेतल्याने काही दिवसांतच वजन घटेल. वजन कमी करणे हे दीर्घकालीन प्रक्रियांचे फलित असते. त्रिफळा चूर्ण मेटाबॉलिझम सुधारते, पचन दुरुस्त ठेवते आणि शरीरातून अनावश्यक पदार्थ बाहेर टाकते, ज्यामुळे वजन कमी करणे सुलभ होते. पण यासोबत संतुलित आहार, नियमित व्यायाम आणि इतर जीवनशैलीतील बदल करावेच लागतात. काही जण वजन कमी करण्यासाठी अत्यधिक प्रमाणात त्रिफळा घेतात, पण त्यामुळे अपेक्षित परिणाम मिळण्याऐवजी पोटाची उलथापालथ होऊ शकते. त्यामुळे मर्यादित प्रमाणात, योग्य आहार-दर्ज्यासोबत त्रिफळा घेतल्यासच वजन नियंत्रणात फायदा होईल. - गैरसमज: “त्रिफळा चूर्ण घेतले म्हणजे सर्व रोग बरे होतील, आधुनिक औषधांची गरजच नाही.”
सत्य: त्रिफळा चूर्णाला आयुर्वेदात अनेक विकारांवरील रामबाण उपाय म्हटले गेले आहे खरे, पण हे लक्षात घ्यावे की ते एक आरोग्यपूरक (supplement) आहे, संपूर्ण इलाज नाही. गंभीर किंवा जटिल आजारांमध्ये केवळ त्रिफळा घेऊन चालणार नाही. उदाहरणार्थ, मधुमेह, उच्च रक्तदाब, संधिवात यांसारख्या विकारांत त्रिफळा मदत करू शकतो पण मुख्य उपचारपद्धतीची जागा घेऊ शकत नाही. त्यामुळे असा गैरसमज बाळगू नये की त्रिफळा घेतल्याने सर्व औषधे अवश्यक नाहीत. त्रिफळा हे सहाय्यक उपचार म्हणून उत्तम आहे, पण कोणताही आजार असल्यास डॉक्टरांचा सल्ला आणि आवश्यक उपचार घेणे क्रमप्राप्तच आहे.
वरील गैरसमज व वस्तुस्थिती लक्षात घेता, त्रिफळा चूर्णाचा योग्य लाभ घेण्यासाठी सुयोग्य माहिती असणे गरजेचे आहे. कोणतेही पूरक किंवा औषध आपल्या शरीरासाठी कसे काम करते याबाबत जागरूक असावे. त्यामुळे चुकीच्या अपेक्षा ठेवण्यापेक्षा त्रिफळाचे खरे लाभ जाणून, योग्य प्रमाणात आणि योग्य कालावधीसाठी त्याचा वापर करावा.
निष्कर्ष
सारांश सांगायचे झाले तर, त्रिफळा चूर्ण हा आयुर्वेदाने मानवजातिला दिलेला अमूल्य ठेवा आहे. घरच्या घरीही हे चूर्ण बनवून आपण त्याचे अनेक आरोग्यदायी फायदे मिळवू शकतो – पचन सुधारणा, शरीर डिटॉक्स, रोगप्रतिकार वाढ, वजन नियंत्रण, डोळ्यांचे व त्वचेचे आरोग्य इत्यादी. योग्य प्रमाणात आणि सुयोग्य वेळी हे चूर्ण घेतल्यास कोणतेही दुष्परिणाम न होता आरोग्यवर्धक परिणाम दिसून येतात. मात्र, प्रत्येकाची शारीरिक स्थिती वेगळी असते. जर आपण कोणतेही औषधे घेत असाल, किंवा विशेष अवस्था (जसे गर्भारपण) यात असाल, तर त्रिफळा चालू करण्यापूर्वी तज्ज्ञांचा सल्ला घेणे उत्तम. आपल्या आहारात “त्रिफळा चूर्ण सेवन कसे करावे” हे नियम पाळून समाविष्ट केल्यास आणि वरील सर्व सूचना ध्यानात ठेवल्यास, त्रिफळा आपल्याला दीर्घकाळ निरोगी ठेवण्यासाठी एक विश्वसनीय नैसर्गिक साथीदार ठरू शकतो. योग्य आहार, नियमित व्यायाम आणि त्रिफळा चूर्णासारख्या आयुर्वेदिक उपायांचा मिलाफ तुम्हाला संपूर्ण आरोग्याकडे नक्की घेऊन जाईल!
हे सुद्धा वाचा –
त्रिफळा चूर्ण कसे बनवावे वर FAQs
- घरच्या घरी त्रिफळा चूर्ण कसे बनवावे?
उत्तर: हरडे, बेहडे आणि आवळा ही तीन सुकी फळे समान प्रमाणात घेऊन त्यांची बिया काढा. मग ग्राइंडरमध्ये बारीक पूड करून चाळणीने गाळा. तयार चूर्ण हवाबंद डब्यात साठवा.
- त्रिफळा चूर्ण सेवन करण्याची योग्य वेळ कोणती आहे?
उत्तर: त्रिफळा चूर्ण प्रामुख्याने सकाळी उपाशीपोटी किंवा रात्री झोपण्यापूर्वी कोमट पाण्यासोबत घेतले जाते. बद्धकोष्ठतेसाठी रात्री घेणे अधिक परिणामकारक मानले जाते.
- Triphala Churna चे आरोग्य फायदे कोणते आहेत?
उत्तर: हे चूर्ण पचन सुधारते, बद्धकोष्ठता दूर करते, शरीर डिटॉक्स करते, रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवते, वजन कमी करण्यात मदत करते, तसेच डोळे, त्वचा आणि केसांच्या आरोग्यासाठी फायदेशीर ठरते.
- त्रिफळा चूर्णचे दुष्परिणाम होऊ शकतात का?
उत्तर: प्रमाणापेक्षा जास्त सेवन केल्यास जुलाब, पोटदुखी किंवा निर्जलीकरण होऊ शकते. गर्भवती, स्तनपान करणाऱ्या महिला आणि रक्तदाब/मधुमेहाची औषधे घेणाऱ्या व्यक्तींनी त्रिफळा वैद्यकीय सल्ल्याशिवाय घेऊ नये.
- Triphala Churna वजन कमी करण्यासाठी कसे घ्यावे?
उत्तर: वजन कमी करण्यासाठी ½ ते 1 चमचा त्रिफळा चूर्ण मध किंवा कोमट पाण्यासोबत रात्री झोपण्यापूर्वी घेतले जाते. हे मेटाबॉलिझम सुधारून शरीरातील अतिरिक्त मेद कमी करण्यास मदत करते.