Pithori Amavasya Mahiti Marathi – 2025 मधील तारीख, पूजा विधी, व्रत कथा, पौराणिक महत्त्व आणि पितृदोष निवारण याबद्दल संपूर्ण माहिती. जाणून घ्या पिठोरी अमावस्या कधी आहे 2025, Pithori Amavasya puja vidhi, Shravan Amavasya व मातृदिनाचे महत्व.
पिठोरी अमावस्या म्हणजे काय? – पिठोरी अमावस्या हा हिंदू धर्मातील एक विशेष धार्मिक दिवस आहे. श्रावण महिन्याच्या कृष्ण पक्षातील अमावास्या तिथीला पिठोरी अमावस्या म्हटले जाते. या दिवसाला भारतातील अनेक भागांत कुशोत्पातिनी अमावस्या म्हणूनही ओळखतात, कारण या दिवशी धार्मिक कार्यांसाठी पवित्र कुशा गवत गोळा करण्याची प्रथा आहे. परंपरेनुसार श्रावण अमावास्येला बैल पोळा आणि मातृदिन साजरा केला जातो, म्हणून श्रावण अमावास्येला पिठोरी अमावस्या असे नाव पडले आहे. विशेष म्हणजे हा व्रत प्रामुख्याने मातांनी आपल्या संततीच्या दीर्घ आयुष्य, आरोग्य आणि कल्याणासाठी पाळला जातो. मातांकडून आपल्या मुलांच्या रक्षणासाठी केलेल्या या प्रार्थना आणि उपवासामुळे पिठोरी अमावस्या “मातृ दिन” म्हणूनही ओळखली जाते.
महाराष्ट्रासह अनेक राज्यांत या दिवशी स्त्रिया उपवास ठेवून देवीची पूजा करतात आणि आपल्या मुलांच्या उदंड आयुष्यासाठी प्रार्थना करतात. अमावस्या असल्यामुळे या दिवशी पितृपूजनालाही महत्त्व असते – पूर्वजांच्या आत्म्यांना तृप्त करण्यासाठी श्राद्ध आणि तर्पण केले जाते. अशा रीतीने पिठोरी अमावस्या हा एकाच वेळी मातृशक्तीची उपासना आणि पितृऋण फिटण्यासाठीचा दिवस मानला जातो. पुढील विभागांमध्ये आपण या दिवसाचा इतिहास, पौराणिक कथा, धार्मिक महत्त्व, पूजा परंपरा आणि आधुनिक काळातील संदर्भ जाणून घेऊ.
इतिहास आणि पौराणिक कथा
Pithori Amavasya Mahiti Marathi – पिठोरी अमावस्येचे उल्लेख प्राचीन काळापासून हिंदू धर्मग्रंथ आणि लोककथांमध्ये आढळतात. या व्रताची परंपरा अतिशय प्राचीन आहे आणि त्यासोबत अनेक पौराणिक कथा जोडल्या गेलेल्या आहेत. एक लोकप्रिय दंतकथा अशी सांगितली जाते की माता पार्वतीने खुद्द इंद्रपत्नीला पिठोरी अमावस्येची कथा सांगितली होती. या कथेनुसार एका मोठ्या कुटुंबातील सात सुना प्रत्येक वर्षी श्रावण अमावास्येला आपल्या मुलांच्या दीर्घायुष्यासाठी पिठोरीचे व्रत ठेवू इच्छित होत्या. Goddess पार्वतीने त्यांना या व्रताचे नियम आणि कथा सांगितली. अशी समजूत आहे की विधिवत पिठोरी व्रत केल्याने शक्तिशाली आणि बुद्धिमान पुत्राची प्राप्ती होते.
यासोबतच आणखी एक कथा लोकश्रुतीमध्ये प्रसिद्ध आहे. एका गरीब ब्राह्मणाच्या कुटुंबात श्रावण अमावास्येला दरवर्षी पितरांचे श्राद्ध येत असे. पण दुर्दैवाने सहा वर्षे सलग त्या दिवशी ब्राह्मणाची सून प्रसूती वेदना अनुभवत असे आणि प्रसूत झालेलं बाळ दगावत असे. सातव्या वर्षीही तसंच झाल्यानंतर सासऱ्याने रागावून सूनेला मृत बाळासह घराबाहेर काढून दिलं. दुःखित अवस्थेत ती सून जंगलात भटकत असताना तिला योगिनीचा आशिर्वाद मिळाला आणि तिने पिठोरी व्रत करण्याचा संकल्प केला. पार्वती मातेसह 64 योगिनींच्या कृपेने तिचे सर्व दु:ख दूर झाले आणि तिला सुखसंतान प्राप्त झाले अशी ही कथा सांगितली जाते. या कथेमधून पिठोरी व्रत का आणि कसं करावं याचे महत्व अधोरेखित होते.
पौराणिक मान्यतेनुसार या दिवशी देवी पार्वतीने 64 योगिनींसह गणपती बाप्पाची पूजा केली होती. “पिठोरी” शब्दाचा अर्थच पिठाच्या मूर्ती असा होतो. म्हणून या कथानकात देवी पार्वतीने पिठापासून बनविलेल्या चौंसष्ट योगिनींची प्रतिष्ठापना करून गणेशपूजन केल्याची कथा आहे. तेव्हापासूनच श्रावण अमावास्येला पिठोरी अमावस्या म्हणण्याची प्रथा सुरू झाली अशी धर्मकथा सांगितली जाते. या दिवसाशी संबंधित कथा मातांच्या त्यागमूर्तीपणा आणि श्रद्धेचा महिमा वर्णन करतात. माता पार्वतीने ही कथा इंद्रपत्नीस सांगून स्त्रियांना पिठोरी व्रत करण्याची प्रेरणा दिली, ज्यायोगे संततीसौख्य लाभते आणि कुलवृद्धी होते असा लोकश्रद्धा आहे.
धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व
धार्मिक दृष्ट्या पिठोरी अमावस्या मातृशक्तीची आणि संततीची आराधना करण्याचा दिवस आहे. या दिवशी संततीवती (ज्या महिलांना अपत्य आहेत अशा) आणि ज्यांना अपत्यांची इच्छा आहे अशा दोन्ही प्रकारच्या स्त्रिया देवी पार्वतीचे व्रतपूर्वक पूजन करतात. पिठोरी अमावास्येला देवी पार्वती आणि चौसष्ट योगिनींची पूजा केल्याने माता पार्वती प्रसन्न होते आणि महिलांना संततीचे सुख मिळते असा श्रद्धाभाव आहे. जे दांपत्य अपत्यप्राप्तीची मनोकामना बाळगतात, तेही या दिवशी पार्वतीची विशेष पूजा करून आशीर्वाद मागतात. पार्वती मातेला नवीन वस्त्र, सौभाग्यवृध्दीची चिन्हे अर्पण करून पूजन केलं जातं. या व्रताचे पालन केल्याने मुलांच्या आयुष्यात सदैव सौभाग्य आणि उज्ज्वल भविष्य राहील, असा समज आहे. त्यामुळेच या व्रताला हिंदू संस्कृतीत अत्यंत महत्त्व दिले गेले आहे.
पिठोरी अमावास्येचे आणखी एक धार्मिक महत्त्व म्हणजे पितृपूजा. हिंदू धर्मशास्त्रानुसार प्रत्येक अमावास्या ही आपल्या पूर्वजांच्या स्मरणाची आणि तृप्तीची तिथी आहे. विशेषतः भाद्रपद अमावास्या (जीच्यावर पिठोरी अमावस्या येते) हा पितरांच्या पूजा आणि दानधर्माचा अत्यंत पुण्यदायी दिवस मानला जातो. या दिवशी पितृ तर्पण, श्राद्ध कर्म करावीत अशी परंपरा आहे. गरीब व गरजू लोकांना अन्न-वस्त्रदान केल्याने आणि पिंडदान-तर्पण केल्याने पितर प्रसन्न होतात व आशीर्वाद देतात, असा श्रद्धाविश्वास आहे.
त्यामुळे संततीसौख्यासोबतच पितृदोष निवारणासाठी देखील पिठोरी अमावस्या महत्त्वाची मानली जाते. अनेक श्रद्धावान या दिवशी ब्राह्मणांना भोजनदान करून, गायी-कौवे इत्यादी प्राण्यांना अन्न घालून पितरांची कृपा मिळवण्याचा प्रयत्न करतात. जर कुणाच्या कुंडलीत पितृ दोष असल्यास, तो शमवण्यासाठी अमावस्येला श्राद्ध व पिंडदान करणे फलदायी ठरते असा समज आहे. त्यामुळे पिठोरी अमावस्या ही पितृ दोष निवारण अमावस्या (pitru dosh nivaran amavasya) सुद्धा म्हणता येईल, कारण या दिवशी केलेले पितृकर्म विशेष फलदायी मानले गेले आहे.
सांस्कृतिकदृष्ट्या पिठोरी अमावस्या कुटुंबाच्या ऐक्याचा, मातृत्वाच्या सन्मानाचा आणि परंपरेच्या जतनाचा उत्सव आहे. या दिवशी अनेक ठिकाणी सर्व कुटुंब एकत्र येऊन पूजा व नैवेद्याच्या कार्यक्रमात सहभागी होतात. मातांनी आपल्या हातांनी केलेले पक्वान्न मुलांना भरवणे, मुलांनी मातांसमोर नतमस्तक होणे असे प्रेमळ दृश्य या सणात पाहायला मिळते. वंशवृद्धी आणि मुलांचे रक्षण या उद्देशाने पिठोरीचे व्रत केले जाते, त्यामुळे घरातील वृद्ध स्त्रिया व तरुण माता सर्व मिळून हे व्रत उत्साहाने पार पाडतात. अशा रीतीने पिठोरी अमावस्या हा सामाजिक ऐक्य आणि आपल्यातील कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा दिवस आहे.
पिठोरी अमावस्या पूजा विधी आणि परंपरा
Pithori Amavasya Puja Vidhi – पिठोरी अमावास्येच्या दिवशी पारंपरिक पूजा विधी अत्यंत शास्त्रोक्त पद्धतीने पार पडते. Pithori Amavasya Puja Vidhi (पिठोरी अमावस्या पूजा विधी) सकाळपासूनच सुरू होते. या दिवशी सूर्योदयापूर्वी लवकर उठून स्नान करून स्वच्छ वस्त्रे परिधान करावी असा प्रघात आहे. अनेक स्त्रिया सकाळी पवित्र नदीत स्नान करून येतात; जर नदीकाठी जाणे शक्य नसेल तर घरच्या आंघोळीच्या पाण्यात गंगाजळ मिसळून स्नान करतेत, असे केल्याने गंगास्नानाचे फळ मिळते असा समज आहे. स्नानानंतर सूर्यदेवाला अर्ध्य देऊन दिवसाची पूजा प्रारंभ केली जाते.
बहुतेक स्त्रिया पिठोरीच्या दिवशी दिवसभर उपवास धरतात. उपवास करून संध्याकाळी देवीची पूजा केल्यानंतरच अन्नग्रहण करण्याची प्रथा आहे. दुपारच्या सुमारास किंवा प्रदोषकाळी (सूर्यास्तानंतरची सुमारे २ तासांची वेळ) पिठोरीची मुख्य पूजा करण्यास शुभ मुहूर्त मानला जातो. 2025 सालच्या पिठोरी अमावस्येसाठी प्रदोषकाळातील शुभ पूजा वेळ सायंकाळी ६:५३ ते ९:०६ अशी आहे. या मुहूर्तावर मातांनी घरातील पूजा स्थळी सर्व तयारी करून ठेवलेली असते.
पूजा तयारी आणि साहित्य: पिठोरी अमावस्येला आई (व्रतधारक माता) आपले पूजागृह शुद्ध करून तेथे आठ कलश स्थापना करते. तांब्या-कळशींना पाणी भरून त्यांच्यावर नारळ ठेवले जातात (यांना पूर्णकलश मानतात). या आठ कलशांवर ब्रह्माणी, माहेश्वरी, वैष्णवी, इंद्राणी, कौमारी, वाराही, चामुंडा अशा सप्तमातृका तसेच अष्टमातृका शक्तींची विधीपूर्वक प्रतिष्ठापना करून पूजा करतात. कलशांच्या भोवती तांदुळाच्या राशी मांडल्या जातात आणि त्या तांदुळावर 64 योगिनीदेवींचे आवाहन केले जाते. या योगिनींसाठी विशेष करून पिठापासून छोट्या-छोट्या पिंडरूप मूर्ती तयार करून त्यांना अर्पण केले जाते. पिठोरी अमावास्येला केवळ पिठापासून बनवलेल्या पदार्थांचा नैवेद्य दाखवण्याची पद्धत आहे, म्हणून या व्रताला “पिठोरी” असे नाव पडले.
नैवेद्य आणि प्रसाद: पिठोरी अमावास्येसाठी बनवले जाणारे नैवेद्य पदार्थ हे खास पारंपरिक आणि पौष्टिक असतात. महाराष्ट्रीय परंपरेनुसार यंदा नैवेद्याला वालाचे बिरडे (वाल नावाच्या कडधान्याची उसळ), माठाची भाजी (माठ किंवा चवळीची भाजी), तांदळाची खीर, गरम पुर्‍या, साटोऱ्या आणि वडे असे सर्व पदार्थ तयार केले जातात. या सर्व नैवेद्याला पिठाचा मुबलक वापर केला जातो (उदा. साटोरी, वडे इ. पिठाच्या वस्तू), जेणेकरून व्रताचा मूळ भाव कायम राहील. पूजा समाप्तीनंतर या नैवेद्याचे प्रथम देवीला नैवेद्य दाखवून नंतर प्रसाद म्हणून सर्व कुटुंबियांना वितरण केले जाते. अशी श्रद्धा आहे की अशा रीतीने पूर्ण विधीपूर्वक व्रत केल्यास उपवास करणाऱ्या स्त्रीला अखंड सौभाग्य लाभते आणि तिची संतती दीर्घायुषी होते.
व्रत कथाकथन: अनेक ठिकाणी पिठोरी अमावास्येच्या संध्याकाळी सामूहिकरित्या किंवा घरीच व्रताची कथा सांगितली जाते. व्रत कथा ऐकल्याशिवाय कोणतेही व्रत पूर्ण मानत नाहीत, अशी रूढी आहे. पिठोरी अमावस्येची कथा देवी पार्वती-इंद्राणी संवाद, तसेच एका ब्राह्मण कुटुंबाच्या कथा-प्रसंगांच्या रूपात सांगितली जाते (जी कथा आपण आधीच्या विभागात संक्षेपाने पाहिली). मातांनी आपल्या मुलांना ही कथा सांगण्याचीही प्रथा काही कुटुंबांत आहे, ज्यामुळे पुढील पिढीलाही या व्रताचे महत्त्व कळते.
इतर परंपरा: महाराष्ट्रातील ग्रामीण भागात या दिवशी सकाळी प्रथम बैलांची पूजा केली जाते आणि त्यांना विश्रांती दिली जाते. गायी-बैलांना तेल, हळद, कुंकू वाहून त्यांच्या शिंगांना सजावट केली जाते. बैलांना स्नान घालून फुलहार घालतात, त्यांच्या अंगावर रंगीबेरंगी वस्त्रांची झूल घालून सजवतात. पायांना पाण्याने आणि दुग्धाने प्रक्षालन करून आरती ओवाळली जाते आणि पुरणपोळीचा प्रसाद व चारा खायला घातला जातो. पशूंप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्याची ही परंपरा आहे.
त्यानंतर मग आई आपल्या लहान मुलांना वाण देते – म्हणजेच नवीन वस्त्र अथवा लहान भेटवस्तू किंवा श्रीफळ, अक्षता देऊन आशीर्वाद देते. काही ठिकाणी आई आपल्या हातातील नैवेद्यांचा ताट डोक्यावर घेऊन मुलांना विचारते, “अतिथी कोण?“. तेव्हा मुलं “मी!” म्हणून त्यांचं नाव सांगतात आणि ताटातून प्रसाद मागील बाजूने घेऊन खातात. हा खेळावा स्वरूपातला विधी मुलांना अत्यंत आवडतो आणि कुटुंबात हास्य-आनंदाचं वातावरण निर्माण करतो.
पूजा विधीच्या शेवटी माता मनोभावे देवीची आरती करतात आणि शिवपूजन देखील करतात. पिठोरी अमावास्येला भगवान शिवाची पूजा केल्याने सर्व मनोकामना पूर्ण होतात असा विश्वास आहे. तसेच या दिवशी सायंकाळी घराबाहेर (बागेत अथवा अंगणातील झाडाखाली) दिवा लावून त्याची सात परिक्रमा घालण्याचीही प्रथा काही ठिकाणी आहे. असे केल्याने घरातून नकारात्मक ऊर्जा दूर जाते आणि सुख-शांती नांदते, अशी श्रद्धा आहे.
संपूर्ण पूजा-विधी झाल्यानंतर दुसऱ्या दिवशी सकाळी व्रत पारणे केले जाते (उपवास सोडला जातो). काही घरांत या दिवशी शक्यतो मीठ वर्ज्य करून फळाहार वा लघुभोजन घेतलं जातं. पिठोरी अमावास्या पूजा विधीचा सारांश म्हणून खाली काही प्रमुख टप्पे मुद्देसूद मांडता येतील:
- सकाळी लवकर स्नान व पूजेस तयारी: पवित्र स्नान (प्रयत्न असल्यास गंगास्नान) करून स्वच्छ पांढरे वस्त्र परिधान करा. सूर्याला अर्ध्य देऊन पितृ तर्पणाचा संकल्प घ्या.
- उपवास धरणे: दिवसभर अन्नत्याग करून उपवास ठेवा. फलाहार किंवा पाणी चालू शकते, पण काही मातांकडून निर्जळी उपवासही पाळला जातो.
- संध्याकाळी मुख्य पूजा: स्वच्छ लागोपाठ आठ कलश स्थापित करून त्यावर नारळ-पर्ण ठेवून सप्तमातृका देवींची स्थापना करा. तांदुळाच्या आसनावर पिठाच्या 64 योगिनी मूर्ती तयार करून त्यांचे पार्वतीसह पूजन करा.
- नैवेद्य अर्पण: देवीला सर्व पिठाच्या पदार्थांचा नैवेद्य दाखवा – विशेषतः पुरणपोळी/साटोरी, खीर, वडे, भाजी, बिरडे इत्यादी. प्रसाद सर्वांना वाटा.
- व्रत कथा वाचन: पार्वतीदेवीची व्रतकथा श्रद्धेने ऐका व इतरांना ऐकवा. देवीची आरती करा आणि शिवोपासना करा.
- पितृ तर्पण व दानधर्म: पूर्वजांच्या आत्मशांतिसाठी पिंडदान व तर्पण विधी करा. त्यांच्या नावाने गरिबांना अन्न-वस्त्रदान करा. कुशोत्पातिनी अमावस्या असल्याने नवीन कुशाग्रास गोळा करून ठेवला जातो, तो पुढील श्राद्धकर्मासाठी उपयोगला जातो.
- मातृ आशीर्वाद विधी: घरातील आई-वडील, आजी-आजोबांचे आशिर्वाद घ्या. माता आपल्या बालकांना ओवाळून त्यांना लाडू किंवा वस्तूंची देणगी (वाण) देते.
- उपवास पारणे: पूजेनंतर किंवा दुसऱ्या दिवशी सूर्योदयानंतर उपवास सोडा. शक्यतो देवाला नैवेद्य दिलेल्या पदार्थांनीच पारणा करावा.
या पद्धतीने पूर्ण श्रद्धा आणि भक्तिभावाने पिठोरी अमावास्येचे व्रत केल्यास कुलाला सुख-समृद्धी प्राप्त होते आणि संततीच्या आयुष्यात यश-प्राप्तीचे आशीर्वाद मिळतात, अशी भक्तांची धारणा आहे.
आईंचे महत्त्व आणि मुलांसाठी याचे स्थान
पिठोरी अमावस्या सणाचा केंद्रबिंदू आई आणि मूल हाच आहे. हिंदू संस्कृतीत आईचे स्थान अत्युच्च मानले गेले आहे – “क्षणाची पत्नी आणि अनंतकाळची माता” असे स्त्रीचे वर्णन केले जाते. या व्रताच्या निमित्ताने मातृत्त्वाच्या त्याग, प्रेम आणि कर्तव्य या मूल्यांना अधोरेखित केले जाते. पिठोरी अमावास्येला मातांनी आपल्या मुलांसाठी जो उपवास व तपस्येचा संकल्प घेतलेला असतो तो त्यांच्या अपरिमित ममतेचे द्योतक आहे. एक प्रकारे हा भारतीय मातृदिनच आहे, जिथे आई आपल्या मुलांच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी देवांकडे मनोभावे प्रार्थना करते.
या दिवशी लहान मुलेही आनंदी असतात कारण आईने खास त्यांच्या आवडीचे पक्वान्न तयार केलेले असतात. मुलांच्या चेहऱ्यावरचा आनंद पाहून मातांची साधना सार्थकी लागल्यासारखे वाटते. काही कुटुंबांत मुले आपल्या आईसाठी छोटेसे गिफ्ट देऊन कृतज्ञता व्यक्त करतात किंवा आईच्या पायी नमस्कार घालतात. एकूणच पिठोरी अमावस्या हा दिवस माता आणि संततीमधील अतूट नात्याचा उत्सव आहे.
याशिवाय, ज्या स्त्रियांना मुलं नाहीत पण अपत्यलाभाची इच्छा आहे, त्या देखील हे व्रत मोठ्या श्रद्धेने पाळतात. अशा स्त्रिया पार्वती आणि योगिनींची पूजा करून संततीप्राप्तीची मनोकामना व्यक्त करतात. अनेक कथा-काव्यात पिठोरी व्रत केल्याने संतती-सौभाग्य नक्की प्राप्त होते असे म्हटले आहे. त्यामुळे अपत्यप्राप्तीनंतर त्या स्त्रिया हे व्रत ऋणस्वरुपाने आयुष्यभर करत राहतात असा प्रघात आहे.
आईने केलेल्या या व्रतामुळे मुलांना आपल्यासाठी कोणितरी निस्वार्थपणे प्रार्थना करत आहे, ही जाणीव होते. त्यामुळे आईबद्दल आदर आणि प्रेम अधिक वृद्धिंगत होते. कुटुंबातील इतर मंडळीही त्या मातेचा सन्मान करून घरकामात तिची मदत करतात. अशा प्रकारे पिठोरी अमावस्या कुटुंबप्रेम, कृतज्ञता आणि बांधिलकी यांचे प्रतीक म्हणून आधुनिक काळातदेखील तितक्याच उत्साहाने साजरी केली जाते.
पिठोरी अमावस्या 2025: तारीख, तिथी आणि वेळ
प्रत्येक वर्षी श्रावण महिन्यातील अमावास्या भिन्न ग्रेगोरियन तारखांना येऊ शकते. 2025 सालातील पिठोरी अमावस्या कधी आहे 2025 मध्ये? हे अनेक भक्त जाणून घेऊ इच्छितात. पंचांगानुसार 2025 मध्ये पिठोरी अमावस्या शुक्रवार, 22 ऑगस्ट 2025 रोजी आली आहे. या वर्षी अमावस्या तिथीची सुरूवात 22 ऑगस्ट रोजी दुपारी 11:55 वाजता झाली आणि ती समाप्त 23 ऑगस्ट रोजी सकाळी 11:35 वाजता होईल. चूंकि अमावस्या तिथीचा मुख्य कालखंड 22 तारखेला मध्याह्नकाळात आहे, उदया तिथीनुसार (सुबहची तिथी) देखील 22 ऑगस्टचाच दिवस पिठोरी अमावस्या व्रतासाठी ग्राह्य धरला जात आहे.
तिथीनुसार, श्रावण अमावस्या 2025 चे संसर्ग काळ 21 ऑगस्टच्या सकाळपासूनच सुरू होईल, पण प्रत्यक्ष व्रत आणि पूजा कार्यक्रम 22 ऑगस्ट दिवशीच पार पडतील. तिथीचा उदयकाल 22 तारखेलाच आल्याने 23 ऑगस्टला अमावस्या संध्याकाळपर्यंत जरी असली तरी धार्मिक नियमांनी 22 तारखेलाच व्रत करायचे आहे. काही उत्तर भारतीय परंपरांमध्ये उदया तिथीला महत्व देतात, ज्यामुळे 23 ऑगस्ट 2025 रोजीही काही धार्मिक कृत्ये (उदा. राणी सती मातेची पूजा, शनैश्चरी अमावस्या साधना) केली जातील. परंतु महाराष्ट्र व दक्षिण भारतात 22 ऑगस्टलाच पिठोरीचे उपवास-पर्व साजरे होईल.
2025 साठीची अमावस्या तिथीचे वेळापत्रक (भारतीय प्रमाणवेळेनुसार):
- अमावस्या तिथी सुरू: 22 ऑगस्ट 2025 – सकाळी 11:55
- अमावस्या तिथी संपुष्ट: 23 ऑगस्ट 2025 – सकाळी 11:35
- पिठोरी व्रत ठेवण्याचा दिवस: 22 ऑगस्ट 2025, शुक्रवार
- प्रमुख पूजा प्रदोष मुहूर्त: 22 ऑगस्ट 2025 सायंकाळी 6:53 ते रात्री 9:06 दरम्यान.
त्या दिवशी उपवास सोडण्याची योग्य वेळ पूजा पूर्ण झाल्यानंतर किंवा इच्छेनुसार 23 तारखेला सकाळी आहे. पिठोरी अमावस्या कधी आहे 2025 मध्ये हे लक्षात ठेवण्यासाठी वरील वेळापत्रक उपयुक्त ठरेल.
ही तिथी श्रावण महिन्यातील शेवटची अमावस्या असल्याने काही भागांत तिला “भाद्रपद अमावस्या” असेही संबोधतात. 22 ऑगस्ट हा दिवस संयोगाने श्रावणातील शेवटचा शुक्रवार असल्याने तो अत्यंत शुभ मानला जातो. त्यामुळेच या दिवशी पिठोरी व्रत केल्याचे फल अजून वाढून मिळते असा अनेकांचा विश्वास आहे.
विविध प्रदेशांतील पिठोरी अमावस्या साजरी करण्याच्या पद्धती
पिठोरी अमावस्या माहिती मराठी – भारतातील भौगोलिक आणि सांस्कृतिक वैविध्यामुळे पिठोरी अमावास्या साजरी करण्याच्या रीतींमध्येही थोडेफार प्रादेशिक फरक आढळतात. या व्रताची मूळ भावना सर्वत्र एकच असली (मुलांच्या कल्याणासाठी मातांचे उपवास), तरी वेगवेगळ्या प्रदेशांमध्ये त्यास स्थानिक परंपरांच्या रंगाची छटा मिळाली आहे.
- महाराष्ट्र आणि मध्य भारत (बैलपोळा): महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड आणि विदर्भातील भागात श्रावण अमावास्येला बैल पोळा हा सण साजरा करतात. येथे पिठोरी अमावस्येला पोळा अमावस्या असेही म्हणतात. शेतकरी वर्गात या दिवशी आपल्या बैलांची यात्रीसारखी सजावट करून त्यांची पूजा करण्याची प्रथा आहे. वर्षभर शेतीचे काम करणाऱ्या बैलांप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी त्यांना या दिवशी सुटी देतात, अंघोळ घालून शिंगारपट्टी करतात, हारतुरे घालून साजरे करतात आणि पुरणपोळीचा नैवेद्य खाऊ घालतात. संध्याकाळी गावात बैलांची मिरवणूक काढतात, शर्यती आयोजित करतात. काही ठिकाणी बेंदूर म्हणूनही प्रसिद्ध असलेल्या या उत्सवात बैलांच्या उंच उडी मारण्याच्या स्पर्धाही होतात. महाराष्ट्रात अनेक शेतकरी कुटुंबे सकाळी पोळा साजरा करून संध्याकाळी पिठोरीची पूजा करतात. अर्थात शहरी भागात बैल नसल्याने फक्त पिठोरी व्रताचाच भाग उरतो, पण ग्रामीण संस्कृतीत पिठोरी अमावास्या आणि बैलपोळा हे सण एकत्रितरित्याच साजरे केले जातात.
- उत्तर भारत (कुशग्रहणी अमावस्या): उत्तर प्रदेश, बिहार इत्यादी हिंदी भाषिक प्रदेशात भाद्रपद अमावास्येला पिठौरी अमावस्या किंवा कुशग्रहणी अमावस्या म्हणतात. या दिवशी पवित्र कुशाग्रास (दर्भ) जमवून त्याचे गुंडाळे करून ठेवतात, ज्याचा वापर पुढील धार्मिक विधींमध्ये होतो. अनेक ठिकाणी या अमावास्येला पितरांसाठी विशेष पूजा केली जाते आणि नदीत स्नान-दान केले जाते. राजस्थानमध्ये पिठोरी अमावास्येला एक आगळावेगळा रंग आहे – तेथे हा दिवस राणी सती जयंती म्हणून साजरा करतात. झुंझुनू येथील प्रसिध्द राणी सती दादींच्या मंदिरात भाद्रपद अमावास्येला दरवर्षी विशाल मेळा (जत्रा) भरतो. असंख्य भक्त त्या देवीच्या दर्शनासाठी एकत्र येतात. राणी सती या राजस्थानातील ऐतिहासिक वीरांगना असल्यामुळे तिच्या स्मरणार्थ हा उत्सव होतो. तसेच राजस्थान व आसपासच्या भागात ज्यांच्या कुंडलीत कालसर्प दोष आहे त्यांनी हा दिवस पूजा करून ते दोष शमवावा असा समज आहे. कालसर्प दोष निवारणासाठी भाद्रपद अमावास्या फलदायी मानली जाते, म्हणूनच अनेक जण त्या दिवशी विशेष अनुष्ठान करतात.
- दक्षिण भारत (पोलाला अमावस्या): आंध्रप्रदेश, तेलंगणा, कर्नाटक आणि तमिळनाडू या दक्षिण राज्यांमध्ये या श्रावण अमावस्येला पोलाला अमावस्या किंवा आवणी अमावस्या म्हणतात. येथे मुख्यतः देवी पोलेरम्मा (जिला देवी पार्वतीचेच एक रूप मानतात) हिची पूजा करण्याची प्रथा आहे. दक्षिण भारतात संततिवंत स्त्रिया आपल्या मुलांच्या आरोग्यासाठी आणि कल्याणासाठी या दिवशी देवीची पूजा करून उपवास करतात. काही भागात अंगणात गौरी-गणपतीसारखी मातीची प्रतिमा बनवून तिची आराधना करतात. तेलुगु संस्कृतीत पोलाला अमावस्या सणात स्त्रिया पारंपरिक गाणी गातात व कुष्ठरोग व इतर व्याधी दूर ठेवण्यासाठी देवीकडे प्रार्थना करतात अशी समजूत आहे. तमिळनाडूत यालाच “आवणी अमावस्या” म्हणतात आणि दिवशी पवित्र नदीत स्नान करून पितृश्राद्ध करतात.
- इतर प्रांतीय भिन्नता: गुजरातमध्येही भाद्रपद अमावास्येला पिठोरी अमावस्या पाळली जाते. ओडिशामध्ये या सणाला स्थानीक भाषेत कधीकधी वेगळे नाव असू शकते, पण आशय मातृपूजन हाच असतो. काही बंगाली भागात भाद्र अमावास्या पितृकार्यांसाठी महत्त्वाची मानली जाते. कुलदेवतांच्या मंदिरे किंवा शक्तिपीठांमध्ये या अमावास्येला विशेष पूजा आयोजिल्या जातात. उदाहरणार्थ, महाराष्ट्रातील कोल्हापूरची महालक्ष्मी किंवा बंगालची कालीमाता मंदिरे येथे श्रावण अमावास्येला भाविकांची गर्दी असते. कोकण भागात स्त्रिया या दिवशी वडाच्या झाडाला धागा बांधून परिक्रमा करण्याची प्रथा पाळतात (वटवृक्षाला पवित्र मानून). लोकमत वृत्तानुसार “श्रावण अमावस्येला पिठोरी अमावस्या का म्हणतात? त्याच दिवशी पोळा आणि मातृदिन साजरे होतात” यावरूनही विविध क्षेत्रांत एकाच दिवशी वेगवेगळे उपविभागीय सण कसे साजरे होतात ते दिसून येते.
एकूणच, प्रदेश कुठलाही असो – मुख्य भावना मातृत्वाची पूजा आणि अपत्यांचे रक्षण हिच असते. फक्त अभिव्यक्तीची साधने व प्रथा थोड्या बदलतात. शहरीकरणामुळे आणि आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे काही जुन्या रीतीरिवाजांना थोडी मुरड बसली असेल, जसे हल्ली शेतीची कामे ट्रॅक्टरने होत असल्याने बैलपोळ्याचा उत्साह काहीसा कमी झालेला दिसतो. तरीदेखील ग्रामिण भागात आजही हा सण तेवढ्याच भक्तिभावाने सुरू आहे. अनेक ठिकाणी कुटुंबप्रमुख स्त्रियाच हे व्रत सातत्याने पाळतात आणि नवीन पिढीला यात सहभागी करून घेतात. त्यामुळे पिठोरी अमावस्या ही आपल्या सांस्कृतिक वैविध्याचे आणि एकात्मतेचे सुंदर उदाहरण म्हणता येईल.
आधुनिक काळात पिठोरी अमावस्येचे महत्त्व
आजच्या गतिमान व ताणतणावाने भरलेल्या जीवनातही पिठोरी अमावस्या आपले महत्त्व टिकवून आहे. बदलत्या जीवनशैलीनुसार शहरातील काही कुटुंबांत कदाचित ह्या सणाच्या सर्व परंपरा पाळल्या जात नसतील; परंतु मूळ उद्देश आणि श्रद्धा अद्याप अनेकांच्या हृदयात जिवंत आहे. विशेषतः ग्रामीण व धार्मिक प्रवृत्तीच्या कुटुंबांत अजूनही मातांना या व्रताचे आकर्षण आहे. EEAT (Expertise, Authoritativeness, Trustworthiness) च्या दृष्टीने पाहता, पिठोरी अमावस्या हा श्रद्धा व पारंपरिक ज्ञान यांचा मिलाफ आहे. पिढ्यान्‌पिढ्या चालत आलेल्या या श्रद्धेची सत्यता आधुनिक विज्ञानाने सिद्ध केली नसली तरी सांस्कृतिक मनोविज्ञानात तिची एक सकारात्मक भूमिका नक्कीच आहे – कारण आईचे मुलांसाठी उपवास करणे हे तिच्या भावनिक आधाराचीच अभिव्यक्ती आहे.
आधुनिक काळात माहिती तंत्रज्ञानामुळे धार्मिक शास्त्रांविषयी जागरूकता वाढली आहे. अनेक तरुण मंडळी इंटरनेटवर “Pithori Amavasya puja vidhi” किंवा “पिठोरी अमावस्या पूजा विधी” अशा कीवर्डस शोधत आहेत, ज्यातून परंपरांविषयी जिज्ञासा दिसून येते. सोशल मीडियावरसुद्धा अनेक ठिकाणी या सणाचे महत्त्व, अनुभवी व्यक्तींचे ब्लॉग्स, व्हिडिओ कथन आढळतात. परिणामी, ज्यांना कधी हा सण माहीत नव्हता तेही आता जाणून घेऊ लागलेत. काहीजण हा सण संततीसाठीचा उपवास म्हणून साजरा करतात तर काहीजण पितृदोष निवारण म्हणून. शहरात राहत असलेल्या नवीन पिढीतील आई-वडीलही आपल्या पालकांकडून या व्रताची माहिती घेतात आणि जमेल त्या प्रमाणात ते पाळू पाहतात – उदाहरणार्थ, पूर्ण उपवास न करता फलाहार करून पण श्रद्धेने पूजा करणे, किंवा फक्त संध्याकाळी कथा वाचून देवीला नैवेद्य अर्पण करणे इ.
आजच्या काळात वैद्यकीय सुविधा आणि विज्ञान जरी प्रगत असले, तरी मुलांच्या आरोग्याबद्दलच्या काळजीत आईच्या मनाला कायम देवाचा धावाच प्रथम आठवतो. त्यामुळेच पिठोरी अमावस्येची धार्मिक थेरपी आजही लागू आहे. व्रत पालनामुळे मानसिक शांती आणि सकारात्मक ऊर्जा मिळते असा अनेक मातांचा अनुभव आहे. उपवासामुळे शारीरिक शुद्धी तर होतेच, पण त्याहीपेक्षा मन एकाग्र करून आपल्या संततीच्या उन्नतीसाठी श्रद्धा व्यक्त करता येते. काही प्रमाणात, हे व्रत मातांसाठी ध्यान-धारणा आणि प्रार्थनेचे व्यासपीठच आहे जे त्यांच्या भावनिक स्वास्थ्याला मदत करते.
लोकसंख्या, स्थलांतर आणि बदलती कुटुंबव्यवस्था यांमुळे काही ठिकाणी या सणाचे महत्त्व कमी झालेले दिसते. तथापि, भारतीय उत्सवांच्या जीर्णोद्धाराची एक लाट हल्ली पहावयास मिळतेय. जसे कर्मठपणे करवा चौथ, हरितालिका व्रत किंवा वटसावित्री पुनरुज्जीवित झाले, तसेच माहितीच्या प्रसारामुळे पिठोरी अमावस्या देखील अनेकांसाठी उत्सुकतेचा विषय बनला आहे. आधुनिक मातांसाठी हा दिवस म्हणजे आपल्या पारंपरिक मातृ शक्तीची जाणीव करून देणारा एक गौरवसोहळाच ठरत आहे. त्यामुळे पिठोरी अमावस्या हा सण कालसुसंगत राहून कालातीत मूल्ये जपणारा अशी दुहेरी भूमिका निभावतो आहे.
संक्षेपाने, पिठोरी अमावस्या ही कुटुंबसंस्थेच्या बळकटीकरणाची आणि आध्यात्मिक साधनेची मिलाफ असलेली परंपरा आहे. आजच्या पिढीने याकडे केवळ अंधश्रद्धा म्हणून न पाहता आपल्या सांस्कृतिक वारशाचा एक भाग म्हणून पाहण्याची गरज आहे. कारण यात दडलेली आहे ती एक मूलभूत भावना – आईचे निस्वार्थ प्रेम आणि कुटुंबासाठी सर्वस्व अर्पण करण्याची तयारी. आणि ही भावना कोणत्याही काळात अप्रासंगिक ठरू शकत नाही. म्हणूनच आधुनिक तंत्रज्ञानी युगातही पिठोरी अमावस्या आपल्याला माणूसपणाच्या मुलभूत सत्यांची आठवण करून देते.
सामान्य प्रश्न व उत्तरे (FAQs)
प्रश्न: पिठोरी अमावस्या पूजा विधी काय आहे? (Pithori Amavasya puja vidhi)
उत्तर: पिठोरी अमावस्या पूजा विधीमध्ये सकाळी लवकर स्नान करून शुद्ध वस्त्र परिधान करणे, उपवास धरणे आणि संध्याकाळी पार्वती देवी व 64 योगिनींची पूजा करणे याचा समावेश होतो. पूजेसाठी आठ कलश स्थापित करून सप्तमातृका देवींची स्थापना केली जाते आणि पिठापासून योगिनींच्या मूर्ती तयार करून त्यांना नैवेद्य अर्पण केला जातो. नैवेद्याला पूर्णपणे पिठाचे पदार्थ जसे की पुरणपोळी, खीर, वडे, साटोरी इ. बनवले जातात. पूजा झाल्यावर व्रत कथा ऐकून देवीची आरती करून प्रसाद वाटला जातो. तसेच या दिवशी पितरांसाठी तर्पण-श्राद्ध आणि दानधर्म करण्याचीही विधी आहे. संपूर्ण विधीबद्दल सविस्तर माहिती आमच्या वरच्या “पूजा विधी आणि परंपरा” या विभागात दिली आहे.
प्रश्न: पिठोरी अमावस्या कधी आहे 2025 मध्ये?
उत्तर: 2025 मध्ये पिठोरी अमावस्या शुक्रवार, 22 ऑगस्ट 2025 रोजी आली आहे. अमावस्या तिथी 22 ऑगस्टला दुपारी सुरू होऊन 23 ऑगस्टच्या सकाळपर्यंत होती. हिंदू पंचांगानुसार उदया (sunrise) तिथी 22 तारखेस मिळाल्यामुळे त्या दिवशीच व्रत व पूजा करण्यात आली. 22 ऑगस्ट 2025 रोजी संध्याकाळी 6:53 ते 9:06 या वेळेत प्रदोषकालीन पूजा मुहूर्त होता. पुढील वर्षांची तारीख जाणून घेण्यासाठी प्रत्येक वर्षाच्या हिंदू पंचांगाचा संदर्भ घ्यावा. साधारणपणे श्रावण महिन्यातील अमावस्या म्हणजेच पिठोरी अमावस्या असते, ज्यात ग्रेगरीयन महिन्यांनुसार ऑगस्टच्या मध्य ते शेवटच्या कालावधीत हा दिवस येतो.
प्रश्न: पितृ दोष निवारणासाठी अमावस्या विशेष आहे का? (Pitru Dosh nivaran Amavasya)
उत्तर: होय, सर्व अमावस्या तिथी पितृ पूजनासाठी शुभ मानल्या जातात. पिठोरी अमावस्या देखील पितृदोष निवारणासाठी महत्त्वाची अमावस्या आहे. या दिवशी पूर्वजांच्या आत्म्यांना तृप्त करण्यासाठी श्राद्ध, पिंडदान आणि तर्पण केले जाते. गरजूंची सेवा, अन्नदान इत्यादी सत्कर्म केल्याने पूर्वज प्रसन्न होतात आणि पितृदोष शमत असल्याची श्रद्धा आहे. विशेषतः भाद्रपद अमावस्या (ज्या दिवशी पिठोरी अमावस्या येते) ही कुशग्रहणी अमावस्या असल्याने त्या दिवशीचे श्राद्धकर्म अधिक फलदायी मानले गेले आहे. जर एखाद्या कुंडलीत पितृदोषामुळे संतती किंवा वैवाहिक अडचणी येत असतील, तर त्या शांतीसाठीही पिठोरी अमावास्या उपवास आणि पितृपूजन करण्याचा सल्ला दिला जातो. अर्थात, हे श्रद्धेचे विषय आहेत; ज्यावर व्यक्ती आपल्या भावनेने निर्णय घेऊ शकते.
प्रश्न: श्रावण अमावस्या आणि पिठोरी अमावस्या यात काही फरक आहे का? (Shravan Amavasya vs Pithori Amavasya)
उत्तर: नहीं, श्रावण अमावस्या म्हणजेच पिठोरी अमावस्या. श्रावण महिन्यातील कृष्ण पक्षातील अमावस्या तिथीला परंपरेने पिठोरी अमावस्या असे नाव आहे. वेगवेगळ्या प्रदेशांत हिला वेगळी नावे आहेत – उदा. उत्तर भारतात भाद्रपद अमावस्या, काही ठिकाणी कुशोत्पतिनी अमावस्या असेही म्हणतात, पण सर्व समान तिथी दर्शवतात. महाराष्ट्रात आणि बऱ्याच भागात श्रावण अमावास्येला बैलपोळा आणि मातृदिन म्हणूनही साजरे करतात. त्या दिवशी माता मुलांसाठी व्रत करतात, म्हणून तिला पिठोरी असे विशेष नाव दिले आहे. त्यामुळे श्रावण अमावस्या हीच पिठोरी अमावस्या होय. हे नाव पडण्यामागचे कारण म्हणजे या दिवशी केल्या जाणाऱ्या “पिठा”च्या नैवेद्याच्या पूजेची परंपरा. काही कॅलेंडरमध्ये जर श्रावण अमावास्या आणि भाद्रपद अमावास्या बदलीमूळे वेगळ्या दाखवल्या जात असतील तर तो केवळ गणनेचा फरक आहे. प्रत्यक्षात एकच दिवस वेगवेगळ्या नावांनी ओळखला जातो.
प्रश्न: पिठोरी अमावस्या कोणत्या देवतेसाठी केली जाते?
उत्तर: पिठोरी अमावस्या प्रामुख्याने देवी पार्वती आणि तिच्या अवताररूपांपैकी 64 योगिनीसाठी समर्पित व्रत आहे. या शिवाय सप्तमातृका (सात माता शक्ती: ब्राह्मी, माहेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, वाराही, इंद्राणी, चामुंडा) या देवींची पूजा या दिवशी केली जाते. पौराणिक कथेनुसार पार्वतीने योगिनींसह श्रीगणेशाची आराधना या अमावस्येला केली होती, म्हणून गणपती बाप्पालाही या पूजेत स्मरण्यात ठेवले जाते.
कुलपरंपरेनुसार काही जण महादेव (शंकर) आणि दुर्गा देवीची एकत्र पूजा करतात. शिवाय, दक्षिण भारतात पोलाला अमावास्येला पोलेरम्मा देवीची (परवतीचाच एक स्थानिक रूप) उपासना करतात. या व्रताचे सर्वात मोठे अधिष्ठान मातृशक्ती आहे – जी पार्वती, दुर्गा, गणगौर, पोलेरम्मा अशा विविध नावांनी पूजली जाते. त्यामुळे पिठोरी अमावस्या ही मातृदेवतेचा उत्सव आहे असे म्हणायला हरकत नाही. तसेच या दिवशी पितरांनाही स्मरावे असा संकेत असल्याने पूर्वजांचा आशीर्वाद मिळावा म्हणून त्यांची पूजा केली जाते.
प्रश्न: पिठोरी अमावस्या सगळ्या आईने करावी का? आधुनिक युगात हे किती उपयुक्त आहे?
उत्तर: पिठोरी अमावस्या करणे हा ज्याचा त्याचा श्रद्धा व निवडीचा विषय आहे. परंपरेनुसार ज्या माता आपल्या मुलांच्या कल्याणासाठी व्रत करू इच्छितात त्यांनी हे व्रत पाळावे, असा संकेत आहे – मग ती आई पारंपरिक विचारांची असो वा आधुनिक. अनेक आधुनिक सुशिक्षित माता देखील हा उपवास पाळताना दिसतात कारण त्यांना यातून मानसिक समाधान मिळते. उपवास आणि प्रार्थना हा तुमच्या श्रद्धेचा भाग असेल तर नक्कीच हे व्रत उपयुक्त ठरते. मात्र कोणी श्रद्धेनुसार पाळलं नाही तरी दोष नाही.
आधुनिक वैद्यकाच्या दृष्टीने पाहिले तर उपवासाने शरीर डिटॉक्स होऊ शकते, ध्यान-प्रार्थनेने ताण कमी होऊ शकतो. आणि सणाच्या निमित्ताने कुटुंबाला एकत्र येण्यासाठी वेळ मिळतो, हीसुद्धा एक सकारात्मक बाजू आहे. त्यामुळे उत्सवाच्या वैज्ञानिक उपयुक्ततेपेक्षा त्याचा भावनिक आणि सांस्कृतिक फायदा अधिक आहे. शेवटी, आपल्या मुलांच्या भल्यासाठी दोन घास कमी खाल्ले तर त्यात हरकत काय – या भावनेतून अनेक माता आजही पिठोरी अमावस्या आनंदाने करताना दिसतात.
प्रश्न: पिठोरी अमावस्या आणि बैलपोळा एकत्र का साजरे करतात?
उत्तर: श्रावण अमावस्या हा दिवस शेतकरी आणि मातांसाठी वेगवेगळ्या कारणांनी महत्त्वाचा आहे, योगायोगाने हे दोन्ही उद्देश एकाच दिवशी साधतात. श्रावण अमावास्येला शेतकरी आपल्या बैलांबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी पोळा सण साजरा करतात – ज्यात बैलांची पूजा, मिरवणूक, स्पर्धा इ. होतात. त्याच दिवशी घरातील माता संततीसौख्यासाठी पिठोरी व्रत करतात. दोन भिन्न परंपरा असल्या तरी दोन्हींचा आधार कृतज्ञता आणि प्रेम हाच आहे – एक प्राणीप्रती तर एक संततीप्रती.
विशेषतः महाराष्ट्र, छत्तीसगड आदी भागात शेतकरी कुटुंबांमध्ये सकाळी बैलपोळा आणि संध्याकाळी पिठोरीची पूजा अशी विभागणी करून हे दोन उत्सव समांतर पार पडतात. लोकमत वृत्तानुसारही “त्याच दिवशी पोळा आणि मातृदिन साजरा केला जातो” असा उल्लेख आहे. अनेक ठिकाणी या दोन सणांची सांगड घालून लोक आनंद साजरा करतात – दिवसभर पोळ्याच्या गमतीजमती आणि रात्री मातांचे पूजा-अर्चा. त्यामुळे श्रावण अमावस्या हा ग्रामीण संस्कृतीत दुहेरी उत्सवाचा दिवस ठरतो. हल्ली ट्रॅक्टर आणि यंत्रांमुळे बैलांचे महत्त्व काहीसे कमी झाले असले तरी भावनिक मूल्य कायम आहे आणि दोन्ही सण आपापल्या जागी टिकून आहेत.