लक्ष्मीपूजन कसे करावे | Best दिवाळी लक्ष्मी पूजन विधी, साहित्य यादी, मंत्र व पूर्ण मार्गदर्शक 2025

लक्ष्मीपूजन हा हिंदू संस्कृतीतला अतिशय पवित्र आणि महत्त्वाचा विधी आहे. विशेषतः दिवाळीच्या अमावस्येच्या दिवशी आणि दर शुक्रवार या दिवशी धनाची देवी लक्ष्मीची उपासना केली जाते. असे मानले जाते की अश्विन अमावस्येला (दिवाळीच्या मुख्य दिवशी) योग्य मुहूर्तावर लक्ष्मीपूजन केल्यास घरात वर्षभर सुख-समृद्धी, ऐश्वर्य आणि आरोग्य नांदते. लक्ष्मीपूजनामुळे घरातील नकारात्मक ऊर्जा आणि आर्थिक संकटे दूर होतात असा श्रद्धावानांचा विश्वास आहे. हिंदू परंपरेनुसार लक्ष्मी ही धन, समृद्धी आणि सौभाग्याची देवता असून तिची पूजा केल्याने परिवाराला धन-धान्य, सुख-शांती आणि भरभराट लाभते. दिवाळी आणि शुक्रवार यांसारख्या शुभ काळात लक्ष्मीमातेची विशेष कृपा मिळवण्यासाठी प्रत्येक परिवार लक्ष्मीपूजा श्रद्धेने करतो.

वास्तविक बहुतांश लोकांना प्रश्न पडतो: लक्ष्मीपूजन कसे करावे? (How to do Laxmi Puja at Home) आणि त्यासाठी नेमके कोणकोणते साहित्य लागते. या लेखात आपण “दिवाळी लक्ष्मीपूजन कसे करावे” या प्रश्नाचे सविस्तर उत्तर जाणून घेऊ. यात लक्ष्मी पूजन साहित्य यादी (Laxmi Pujan materials list), पूर्ण स्टेप-बाय-स्टेप लक्ष्मीपूजन विधी मराठी (Laxmi Pujan Vidhi in Marathi) व मंत्रांसहित विवरण, तसेच दररोज किंवा आठवड्याच्या शुक्रवारी घरी साधी लक्ष्मी पूजा कशी करायची याबद्दल मार्गदर्शन समाविष्ट आहे. पूजा करताना कोणत्या गोष्टी कराव्यात आणि कोणत्या टाळाव्यात (Do’s and Don’ts), पूजेचे शुभ मुहूर्त, वास्तु टिप्स, नियमित पूजा केल्याचे अध्यात्मिक व मानसिक लाभ आणि नवीन पिढी व व्यस्त जीवनशैली असणाऱ्यांसाठी काही खास सोप्या टिप्स देखील आपण या मार्गदर्शक लेखात पाहणार आहोत.

लक्ष्मीपूजनाचे सांस्कृतिक महत्त्व (Introduction)

लक्ष्मीपूजनाला हिंदू संस्कृतीत अपार महत्व आहे. दिवाळीमधील लक्ष्मीपूजनाचा दिवस (अश्विन अमावस्या) हा पंचपक्वान्नांनी युक्त दिवाळी सणाचा सर्वात मुख्य दिवस मानला जातो. या दिवशी संध्याकाळी प्रदोषकाळात (सूर्यास्तानंतर सुमारे ६ ते ८ वाजण्याच्या दरम्यान) लक्ष्मी-मातेची व तिच्यासोबत धनाच्या देवता कुबेराची आणि विघ्नहर्ता गणेशाची विधिपूर्वक पूजा केली जाते. धार्मिक आख्यायिकेनुसार अश्विन अमावस्येच्या रात्री देवी लक्ष्मी पृथ्वीवर सर्वत्र संचार करते आणि ज्या घरात स्वच्छता, शांती आणि सत्वगुण असतात, जिथे चारित्र्यवान व धर्मनिष्ठ व्यक्ती राहतात, त्या घरी लक्ष्मी निवास करण्यासाठी अग्रसर होते. म्हणूनच दिवाळीच्या लक्ष्मीपूजनाच्या आधी घर स्वच्छ करून घेण्याची आणि पवित्र वातावरण ठेवण्याची परंपरा आहे. देवी लक्ष्मीला स्वच्छता प्रिय आहे, त्यामुळे दिवाळीत घरातील सर्व अगदी लहान-मोठी कापर-कचरा साफ करून, प्रवेशद्वारापाशी सुंदर रांगोळी काढून आणि दिवे लावून लक्ष्मीचे स्वागत केले जाते. दीपावलीच्या रात्री घरातील सर्व लाइट, दिवे आणि दरवाजे उघडे ठेवण्याची प्रथा आहे, ज्यामुळे समृद्धीची देवता आपल्या घरी प्रवेश करू शकेल असा समज आहे.

दिवाळीव्यतिरिक्त प्रत्येक शुक्रवार लक्ष्मीदेवीला समर्पित मानला जातो. अनेक श्रद्धावंत स्त्री-पुरुष शुक्रवारी उपवास करून सायंकाळी लक्ष्मीचे पूजन करतात. असा विश्वास आहे की शुक्रवारच्या दिवशी नियमित लक्ष्मीपूजा केल्याने घरात सुख-समृद्धी वाढते, आर्थिक स्थैर्य मिळते आणि मनोभावही शांत व संतुलित राहतो. विशेषतः महिलांसाठी शुक्रवारचा व्रत-पूजा अत्यंत पुण्यदायक मानला जातो. कुलदेवी किंवा गृहलक्ष्मी म्हणूनही अनेक जण दर शुक्रवारी आपल्या घरी अथवा देवघरात लक्ष्मीमातेची साधी पूजा करून दिवा लावतात. पुढील विभागात आपण लक्ष्मीपूजनासाठी लागणारी सविस्तर सामुग्री, पूजा करण्यापूर्वीची तयारी आणि नंतर स्टेप-बाय-स्टेप पूजाविधी जाणून घेऊया.

लक्ष्मी पूजा साहित्य यादी (Pooja Samagri List)

शास्त्रोक्त पद्धतीने लक्ष्मीपूजन करण्यासाठी काही आवश्यक पूजन-साहित्याची तयारी करून ठेवावी लागते. खाली लक्ष्मी पूजन साहित्य यादी दिली आहे – आपण ही सूची एक चेकलिस्ट म्हणून वापरू शकता (आवश्यकतेनुसार कमी-अधिक वस्तू जोडल्या जाऊ शकतात). पूजेच्या आधीच सर्व साहित्य हाताशी असल्यास विधी दरम्यान गडबड होत नाही. ही समग्र सूची प्रिंट करून घेऊन तुम्ही तयारीसाठी वापरू शकता किंवा काही विश्वसनीय संकेतस्थळांवर लक्ष्मीपूजन साहित्य PDF देखील उपलब्ध आहेत.

• देवी लक्ष्मीची मूर्ती किंवा फोटो – तसेच पूजेला गणपती बाप्पा आणि कुबेर यांचेही चित्र किंवा मुर्ती असेल तर उत्तम. (दिवाळी पूजेत गणेशाची पूजा प्रथम करतात आणि काही ठिकाणी कुबेराचीही पूजा होते.)
• लाकडी पाट/चौरंग आणि त्यासाठी लाल किंवा पिवळे वस्त्र – देवीच्या आसनासाठी लाल किंवा पवित्र पिवळे कापड घालून चौरंग (पाट) सज्ज करा.
• कलश (तांब्या किंवा मातीचा) – पाण्याने अर्धा भरलेला कलश, त्यावर ठेवण्यासाठी नारळ आणि कलशामध्ये टाकण्यासाठी ५ आंब्याची पाने किंवा पंचपल्लव. कलशामध्ये अक्षता, नाणे, फुल आणि गंगाजल घालून तो तयार ठेवा.
• नारळ (शहाळे) – पूर्ण खवलेसह नारळ कलशावर ठेवण्यासाठी (नारळाची शेंडी अर्थात डोकं वरती असू द्या).
• आंब्याची पाने (पंचपल्लव) – कलशासाठी पाच कोवळ्या आंब्याच्या पानांचा स्तवक (घड्या) तयार करा, हे पाने कलशाच्या तोंडाशी अर्धवट बुडवून ठेवतात.
• देवीला अर्पण करण्यासाठी नवीन वस्त्र – लक्ष्मीमातेच्या मूर्ती/फोटोपुढे अर्पण करण्यासाठी लाल रंगाचे रेशमी वस्त्र किंवा साडी-खण किंवा उपरणे इ. (परंपरेनुसार देवीला नवा वस्त्र अर्पण करतात).
• पूजेसाठी नवीन वही आणि पेन (हिशोबाची चोपडी) – विशेषतः व्यापारी वर्गासाठी लक्ष्मीपूजनाच्या दिवशी नवीन हिशोब वही (चोपडी) पुस्तकाची पूजा करण्याची प्रथा आहे. नवीन कोऱ्या वहिच्या पहिल्या पानावर कुंकवाने स्वस्तिक काढून “शुभं लाभं” लिहावे आणि तिची पूजा करावी असा संकेत असतो.
• पैसा, दागिने व नाणी – लक्ष्मीस्वरूप म्हणून सोने-चांदीचे दागिने, चांदीची नाणी, चलनी नोटा व नाणी एका ताटात ठेवून त्यांचीही पूजा करतात. विशेषत: दिवाळीला आपण आपल्या तिजोरी, धनधान्याची कोठी आणि झाडू यांचीही पूजा करतो (झाडूला लक्ष्मीचा प्रतीक मानतात).
• कुंकू, हळद आणि चंदन – देवीच्या तिलकासाठी कुंकूमाचा करंडा, हळदी-कुंकू आणि चंदन (संडल) लागते. पूजेदरम्यान लक्ष्मीमूर्तीला आणि इतर देवतांना कुंकू-हळदीचा टिळा लावतात.
• अक्षता (तांदूळ) – हळद मिसळलेले अक्षता (पीळ पडलेले शुद्ध तांदूळ) मोठ्या प्रमाणात तयार ठेवा. अक्षता विनायकाच्या प्रतीक म्हणून आणि देवीच्या आसनाखाली अष्टदल कमळ काढण्यासाठी वापरतात.
• फुले आणि हार – ताज्या फुलांच्या माळा (कमलाचे फूल असल्यास अतिशय शुभ मानले जाते). कमळाशिवाय जास्वंद, मोगरा, माळा इ. सुगंधी फुले देवीला वाहण्यासाठी ठेवा.
• पान आणि सुपारी – कमीतकमी ५ विड्याची पाने आणि ५ सुपाऱ्या पूजेसाठी लागतात. पान-सुपारीला हिन्दू पूजा विधीमध्ये विशेष स्थान आहे (नैवेद्य ठेवतानाही त्यावर पान-सुपारी ठेवतात).
• धूप, उदबत्ती आणि अगरबत्ती – सुगंधासाठी अगरबत्ती किंवा धूपदांड्या आणि धूपकाडी-sāमन (धूप करवण्याचे भांडे) तयार ठेवा.
• दीपक, दिवे आणि त्यासाठी साहित्य – पितळी किंवा मातीचे दिवे (कमीतकमी ५ मोठे दिवे आणि २५ लहान दिवे अशी दिवाळीला प्रथा असते म्हणतात). दिव्यासाठी तूप आणि तेल दोन्ही ठेवू शकता. कापसाच्या वात तसेच सुगंधी उदबत्तीच्या वाती, निरांजन (कापूर आरती) यांची सोय करा.
• कपूर (कर्पूर) – आरतीसाठी कापूर हवाच. कापूर जाळण्यासाठी निरंजन (कापुरदाणी) असेल तर तयार ठेवा. कापूर जाळल्याने शुद्धि आणि सकारात्मकता वाढते असा समज आहे.
• पंचामृतचे साहित्य – पंचामृत बनवण्यासाठी दूध, दही, तूप (घृत), मध (मधु) आणि साखर ह्या पाच गोष्टी लागतात. लक्ष्मीपूजेत मूर्तीला अभिषेक किंवा स्नान घालण्यासाठी पंचामृत तयार ठेवतात.
• गंगाजल आणि शुद्ध पाणी – देवीची मूर्ती व वस्तू शुद्ध करण्यासाठी पवित्र गंगाजल किंवा तुळशी जल ठेवा. तसेच कलश भरण्यासाठी व आचमनासाठी स्वच्छ पाणी एका ताम्हणात ठेवा.
• नैवेद्य (प्रसादासाठी पदार्थ) – लक्ष्मीदेवीला प्रिय नैवेद्यांमध्ये बत्ताशे (साखरेचे खडे), साळीच्या लाह्या, खडीसाखर, डाळीचे लाडू, शेंगदाण्याची चिक्की, तांदळाचे लाडू, मोदक, करंज्या, रव्याचा शिरा, खीर इत्यादींचा समावेश होतो. शक्यतो कमीतकमी ५ प्रकारचे फल-फळावळ आणि १ मिठाई (उदा. पेढे) ठेवावेत. शुक्रवारी लक्ष्मीला सफेद रंगाच्या पदार्थांचा (खीर किंवा नारळाच्या साखरेची मिठाई) नैवेद्य अर्पण करणे शुभ मानले जाते.
• फलहार – नारळाबरोबरच केळे, सफरचंद, सीताफळ, डाळिंब यांसारखी काही फळे नैवेद्यplatteसाठी घ्या.
• दूर्वा (दर्भ घास) – गणपतीपूजेसाठी दूर्वांकुराचे जुडे (तीन दुर्वा एकत्र) लागतात. लक्ष्मीपूजनातही दूर्वा वापरतात, विशेषतः मंत्रोद्‌घोषात दुर्वा समर्पण मंत्रही आहे.
• शंख आणि घंटा – पूजेच्या वातावरणात पवित्र स्पंदने निर्माण करण्यासाठी शंखनाद आणि घंटानाद महत्त्वाचा आहे. एक शंख (पाणी टाकण्यासाठीही वापरतात) आणि घंटी जवळ ठेवा.
• रांगोळीचे पदार्थ – पूजास्थळी आणि प्रवेशद्वारावर रांगोळी काढण्यासाठी पांढरी रांगोळी व इतर रंग, तसेच देवीच्या पायाचे ठसे काढण्यासाठी तयार स्टेंसिल असतील तर ठेवा (दिवाळीला लक्ष्मीचे पाऊल दारातून घरात येते अशी रीत आहे).
• झाडू – लक्ष्मीपूजनाच्या दिवशी नव्या झाडूची (केरसुणी) पूजा करण्याची प्रथा अनेकांकडे आहे. झाडूने घरातील दारिद्र्य आणि अलक्ष्मी बाहेर जाते अशी श्रद्धा आहे. म्हणून एक नवीन झाडू किंवा स्वच्छ झाडू बाजूला ठेवा आणि तिला हळद-कुंकू वाहून नमस्कार करावा.
• दक्षिणा – देवीला प्रसाद अर्पण करताना काही दक्षिणा (नगद रक्कम, नाणी) अर्पण करण्याची प्रथा आहे. पूजेच्या शेवटी ही दक्षिणा ब्राह्मण किंवा गरजूला दान करतात.
• आरतीची थाळी आणि पूजेची इतर भांडी – आरतीसाठी सजवलेली ताटली (त्यात कापूर, फुले, अक्षता व घंटा ठेवून) तयार ठेवा. तसेच पाणी शिंपडण्यासाठी पात्र (अर्घ्य-पात्र), पानं ठेवण्यासाठी ताम्हण, नैवेद्य ठेवण्यासाठी वेगळी ताटी आणि निर्माल्य (वापरलेली फुले-पानं) ठेवण्यासाठी परडी इत्यादी गोष्टीही जवळ असू द्या.

टीप: तुमच्या प्रथेनुसार काही जण लक्ष्मीपूजेसोबत सरस्वती देवीची प्रतिमा/पुस्तके पूजा करतात, तर काही जण कवडी (शंख) पूजन, वाहनांची पूजा इ. उपरी गोष्टीही करतात. आपल्या कुटुंबात ज्या रीतीरिवाजांचा समावेश आहे ते पदार्थ आणि साहित्यही या यादीत वाढवावेत. उदाहरणार्थ, काही घरी लक्ष्मीपूजनाच्या दिवशी दिवसभर उपवास करून संध्याकाळी पूजा झाल्यावर प्रसाद घेतात, तर काही ठिकाणी लक्ष्मी-व्रत कथा म्हणतात. त्यामुळे आवश्यक त्या गोष्टींची तयारीही आधी करून ठेवावी.

पूजेपूर्वीची तयारी (Pre-Puja Preparations)

लक्ष्मीपूजन सुरू करण्यापूर्वी घराची आणि पूजा स्थळाची योग्य तयारी करणे अत्यंत आवश्यक असते. स्वच्छता आणि सजावट: प्रथम आपल्या घराची व विशेषतः ज्या ठिकाणी पूजा करणार आहात ती जागा चोखपणे स्वच्छ करा. दिवाळीच्या पूजेआधी संपूर्ण घरातील कोपरा-न कोपरा साफ करण्याची परंपरा आहे (याला दिवाळी साफसफाई म्हणतात). घरातील निष्प्रयोज्य वस्तू, जळमट, धूळ आणि कचरा दूर करा. असे मानतात की स्वच्छतेमुळे अलक्ष्मी (दारिद्र्याची ऊर्जा) घराबाहेर पडते आणि लक्ष्मीचे आगमन सुलभ होते. विशेषतः प्रवेशद्वार स्वच्छ करून तेथे सुंदर रांगोळी व दिव्यांची आरास करा, कारण देवी लक्ष्मी सर्वप्रथम घराच्या दारानेच आगमन करते. दरवाजांसोबत घरातील सर्व खिडक्या देखील पूजेच्या वेळी उघड्या ठेवा आणि सर्व ठिकाणी दिवे, लाईट लावून प्रकाशमान करा. उजेड आणि पवित्रता हे लक्ष्मीला आमंत्रित करण्याचे संकेत मानले जातात. दिवाळीत घरात उजेड आणि सौंदर्य वाढवण्यासाठी स्वतः आकाश कंदील कसे बनवायचे हे शिका आणि देवी लक्ष्मीचे स्वागत करा.

पूजास्थळाची मांडणी: पूजेसाठी घरातील ईशान्य कोपरा (ईशान्य दिशेला देवघर किंवा स्वच्छ कोपरा) सर्वोत्तम मानला जातो. त्या ठिकाणी एक लहान चौकोनी लकडीचा पाट (चौरंग) स्वच्छ धुवून ठेवा. पाटावर लाल अथवा पिवळा नवीन कपडा नीट अंथरा जेणेकरून तो पाट पूर्ण झाकला जाईल. चौरंगाभोवती सुंदर रांगोळी काढा आणि समोर दोन बाजूंना दोन दीपक (समया) ठेवण्यासाठी जागा ठेवा. पूजा सुरू करण्यापूर्वी आवश्यक सर्व साहित्य (वर दिलेल्या यादीतील) एका मोठ्या ताटात किंवा समोर ठेवून द्या, म्हणजे पूजा करताना उठाबस आणि शोधाशोध लागणार नाही. पूजा करताना स्वतः स्वच्छ वस्त्र परिधान करा. शक्यतो पांढरे, गुलाबी किंवा पिवळ्या रंगाचे पारंपरिक कपडे घाला. काळे कपडे किंवा कुठलेही फाटलेली/अस्वच्छ वस्त्र टाळा. स्त्रिया साडी किंवा पंजाबी सूट घालू शकतात, पुरुषांसाठी पंचा/धोतर आणि सदरा किंवा कुर्ता घातला तर अधिक श्रद्धापूर्ण वातावरण तयार होते. पूजेपूर्वी अंगभूत (स्नान) करून शुध्द झाल्यानंतरच पूजेला बसावे.

मुहूर्त आणि वेळ ठरवा: दिवाळी लक्ष्मीपूजनासाठी प्रदोषकाळाचा मुहूर्त साधारण सूर्यास्तानंतर १ ते २ तासाचा काळ अत्यंत शुभ मानला गेला आहे. त्या वेळातच पूजा उरकण्याचा प्रयत्न करा. आपापल्या शहरातील पंचांगानुसार दिवाळी अमावास्येची संध्याकाळी लक्ष्मीपूजनाचा शुभ मुहूर्त पाहून ठरवा (साधारणतः सायं. ५:५० ते ८:५० दरम्यानचा काळ अनेक ठिकाणी सुचवतात). पूजेला बसण्यापूर्वी ५-१० मिनिटे शांतपणे देवीचा जप मनात करा व मन एकाग्र करा. मोबाइल फोन वगैरे बंद करून ठेवा किंवा सायलेंट मोडवर ठेवा, जेणेकरून पूजेदरम्यान व्यत्यय येणार नाही. घरातील सर्व सदस्यांना पूजा सुरू होण्यापूर्वीच आवरून बसण्यास सांगा. आता पुढील विभागात आपण स्टेप-बाय-स्टेप लक्ष्मीपूजन विधी जाणून घेऊया. दिवाळीच्या दिवशी लक्ष्मीपूजन प्रदोषकाळात करणे शुभ मानले जाते. आपल्या शहरातील लक्ष्मी पूजन मुहूर्त Drik Panchang या संकेतस्थळावरून अचूक वेळ तपासू शकता.

लक्ष्मीपूजन कसे करावे: Step-by-Step विधी मार्गदर्शक

Lakshmi Pujan Kase Karave – लक्ष्मीपूजनाचा संपूर्ण विधी येथे क्रमवार दिला आहे. दिवाळीसारख्या विशेष प्रसंगी हा विधी विस्ताराने केला जातो, पण जर तुम्ही पहिल्यांदाच करत असाल तर काळजी करू नका – खालील सोप्या चरणांचे अनुसरण करा. श्रद्धा आणि मन:शांततेने प्रत्येक स्टेप पूर्ण करा.

1. पूजेसाठी आसन व्यवस्था आणि देवतांची स्थापना: स्वच्छ केलेल्या आणि कपडा अंथरलेल्या पाटावर (चौरंगावर) प्रथम अक्षता (तांदळाचे काही दाणे) टाका. या अक्षतांवर गणपती बाप्पाची छोटी सुपारी (किंवा गणेशमूर्ती) ठेवा – हे पूजेच्या आरंभी गणपती स्थापन झाले असा संकेत आहे. आता पाटाच्या मध्यभागी थोडे तांदूळ ठेवून त्यावर लक्ष्मीदेवीची प्रतिमा/फोटो स्थापित करा. लक्ष्मीच्या मूर्तीखालील आधार म्हणून अक्षता किंवा फूल ठेवू शकता. लक्ष्मीमूर्तीच्या उजवीकडे (आपल्याकडून डावीकडे) गणपतीची मूर्ती ठेवा आणि डावीकडे कुबेराची प्रतिमा ठेवा. जर सरस्वती देवीची प्रतिमा/पुस्तक पूजायची असतील तर तीही जवळ ठेवा. पाठीमागे भिंतीवर किंवा पाटाच्या मागे सुंदर वस्त्राची पार्श्वभूमी लावा, तसेच तोरण (फुलांचे तोरण) लावल्यास वातावरण पवित्र दिसेल.
2. कलश स्थापना: आता लक्ष्मीमूर्तीच्या बाजूला तांबे, माती किंवा चांदीचा कलश स्थापित करा. कलशात शुद्ध पाणी (गंगाजल मिसळून) भरा. कलशात एक नाणे, थोडे अक्षता आणि एखादे फूल टाका. कलशाच्या तोंडावर ५ आंब्याची पाने अर्धवट बुडवून ठेवा आणि त्यावर नारळ ठेवा (नारळाचे टोपरके वरती दिशेला असू द्या). कलशाच्या बाहेर समोरच्या बाजूला कुंकवाने किंवा अष्टगंधाने स्वस्तिक चिन्ह काढा, लाल दोऱ्याने (मॉली) कलशाला वेटोळी बांधा. कलश हे शुभ लाभाचे प्रतीक आहे आणि त्यावर माता लक्ष्मीचा वास मानला जातो.
3. पूजेची मुख्य मांडणी: लक्ष्मीमूर्तीसमोरच पाण्याने भरलेला तांब्या किंवा तबक ठेवून त्यात अक्षता, दूर्वा, नाणे आणि फुलं ठेवा. त्यावर एका छोटी थाळीत किंवा तबकात तांदळाची ढीग ठेवून त्यावर पुन्हा एक लहान नारळ अथवा सुपारी ठेवू शकता – याला miniature कलश म्हणता येईल. बाजूलाच हिशोबाची नवीन वही-पेन, तिजोरीची चावी इत्यादी धन-प्रतीक वस्तू ठेवा. लक्ष्मीमूर्तीपुढे सोने-चांदीच्या दागिन्यांपैकी काही ठेवून त्यांना हळद-कुंकू वाहा. लक्ष्मीदेवीसमोर दोन बाजूंस दोन दीप प्रज्वलित करण्यासाठी तयार ठेवा – एक तूपाचा दिवा (आव्हासदीप) जो अखंड तेजस्वी ठेवायचा आणि एक तेलाचा दिवा पूजा काळात तेवत ठेवण्यासाठी. दिव्यांच्या बरोबरच उदबत्ती/धूप आणि नैवेद्याची ताटली ठेवा. पूजेदरम्यान लागणाऱ्या सर्व वस्तू (पाणी, फूल, अक्षता, अगरबत्ती, पंचामृत इ.) एका हात पोहोचेल अशा अंतरावर ठेवा.
4. श्री गणेशपूजन: कोणतीही मंगल पूजा सुरू करण्याआधी प्रथम विघ्नहर्ता श्री गणेशाची पूजा करायची असते. गणपतीची मूर्ती किंवा सुपारीला हळद-कुंकू लावा, अक्षता वाहा आणि फूल अर्पण करा. हातात फूल घेऊन गणपतीला नमस्कार मंत्र म्हणा – जसे “ॐ गं गणपतये नमः” किंवा मराठीत “शुक्लाम्बरधरं विष्णुं शशिवर्णं चतुर्भुजम्…” इत्यादी गणेश मंत्र म्हणू शकता. गणरायाला मोदक वा लाडूचा नैवेद्य मनोभावे अर्पण करा. गणेशपूजेने सर्व विघ्ने दूर होतील अशी श्रद्धा ठेऊन गणपतीची आरती (उदा. “सुखकर्ता दु:खहर्ता….”) करा. गणपतीची आरती झाल्यावर ती ज्योत लक्ष्मीदर्शनासाठी देवीसमोर हलवा.
5. लक्ष्मीदेवीचे आवाहन (आमंत्रण): आता देवी लक्ष्मीचे पूजन सुरू करायचे आहे. प्रथम दोन्ही हात जुळवून, डोळे बंद करून देवीचा मानसिक जप करून तिचे आवाहन करा. मनात प्रार्थना करा की, “हे महालक्ष्मी माता, आमच्या घरी आपले आगमन होवो व आपण आमच्यावर कृपा करावी”. संस्कृतमध्ये आवाहन मंत्र म्हणायचा असल्यास – “ॐ श्रीं महालक्ष्म्यै नमः आवाहयामि, स्थापयामि” असा उच्चार करून देवीची स्थापना झाल्याचे प्रतीक करू शकता. देवीची मूर्ती/चित्र गंगाजलाने हलकेसे शुद्ध करा (थेंब शिंपडा). लक्ष्मीला कुंकू-वर्मिलियनचा टिळा कपाळी लावा, हळद अक्षता अर्पण करा. देवीसमोर पंचदीप प्रज्वलित करून ठेवा.
6. लक्ष्मीपूजन सोहळा: लक्ष्मीदेवीच्या मूर्तीवर/फोटोवर सर्वप्रथम पाणी शिंपडून शुद्धीकरण करा आणि मग पंचामृत स्नान घाला (दुर्वा, अक्षता, फुल व मंत्रोच्चारांसह दूध, दही, तूप, मध, साखरेचे मिश्रण देवीच्या पायाला स्पर्शून अर्पण करा). पंचामृतानंतर शुद्ध पाण्याने हात धुवा आणि देवीला स्वच्छ कापडाने पुसून घ्या. लक्ष्मीला अष्टगंध चंदनाचा सुगंध द्या (चंदन लावा). आता पानावर कुंकवाची बिंदी करा आणि त्यावर एक सुपारी ठेवून ती लक्ष्मीला अर्पण करा – याला “स्थापना सुपारी” म्हणतात (ह्या सुपारीत आपण देवीचे रूप मानतो). देवीला पुष्पहार घाला किंवा सुगंधी फुले समोर अर्पण करा. लक्ष्मीसमोर धूप (अगरबत्ती) पेटवा आणि हलवा – मनात म्हणावे “ॐ महालक्ष्म्यै नमः धूपम् समर्पयामि”. आता दिवा (दीप) ओवाळा – “ॐ महालक्ष्म्यै नमः दीपं समर्पयामि”. लक्ष्मीमातेच्या स्तोत्र/मंत्रांचे पठण करा. तुम्ही श्रीसूक्त किंवा महालक्ष्मी अष्टक यांचा पाठ करू शकता. सोपे लक्ष्मी मंत्र म्हणायचे असल्यास – “ॐ श्री लक्ष्मीदेव्यै नमः” हा जप ११ किंवा २१ वेळा करावा. तसेच देवीची स्तुती करणारा मंत्र उच्चारा: **“या देवी सर्वभूतेषु शक्तिरूपेण संस्थिता नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः”**. या स्तुतीचा अर्थ असा की “जी देवी सर्व प्राणिमात्रांमध्ये शक्तीरूपाने वास करते, त्या महालक्ष्मी देवीला पुन्हा पुन्हा प्रणाम”. मंत्रपठणादरम्यान शांत चित्ताने देवीचे चिंतन करा आणि आपल्या मनोकामना तिच्या चरणी प्रार्थना करा.
7. नैवेद्य अर्पण: लक्ष्मीपूजेत पदार्थांचा नैवेद्य दाखवण्यास विशेष महत्त्व आहे. देवीला आवडीचे गोड पदार्थ अर्पण करा. तयार केलेले लाडू, फराळाचे पदार्थ (करंजी, चकली, अनरसे इ.), साखरपोडे (बत्ताशे) आणि लाह्या एक ताटात ठेवून देवीसमोर ठेवा. त्याबरोबर ५ प्रकारची फळे (उदा. केळे, डाळिंब, सफरचंद, संत्रे, सीताफळ) एका परातीत ठेवून अर्पण करा. नैवेद्याचे ताट समोर ठेवल्यावर तूपाचा दिवा हातात घेऊन नैवेद्यावर तीन वेळा प्रदक्षिणा घाला (दिव्याने नैवेद्याची आरती करण्यासारखे) आणि मनात नैवेद्य मंत्र म्हणा: “ॐ महालक्ष्म्यै नमः नैवेद्यं समर्पयामि”. देवीला नैवेद्य अर्पण केल्यानंतर कुटुंबातील सगळ्यांना तो प्रसाद म्हणून वितरीत करावा असे शास्त्र आहे, परंतु प्रत्यक्ष प्रसाद पूजा पूर्ण करून आरती झाल्यावरच वाटावा.
8. आरती आणि प्रार्थना: आता लक्ष्मीमातेची आरती करा. लक्ष्मीची पारंपरिक आरती हिंदी/मराठी दोन्ही भाषांत म्हटली जाते. सर्वपरिचित आरती “ॐ जय लक्ष्मी माता” ही देवीची आरती गुणगुणू शकता किंवा मराठीत आरती हवी असल्यास “आई महालक्ष्मी तू वरदान दे” अशी आरती उपलब्ध आहे. गणपतीची आरती आधीच केली असेल तरी लक्ष्मीपूजेनंतर सुखकर्ता दुःखहर्ता ही आरती किंवा “जयदेवी, जयदेवी, जय महालक्ष्मी देवि” अशी आरती सुध्दा म्हटली जाते. आरती करताना देवीसमोर घंटा वाजवा, शक्यतो बसूनच आरती करावी (लक्ष्मीची आरती उभे राहून करू नये असे काही ठिकाणी मानतात). आरतीच्या वेळेस घरात इतर कोणी आर्थिक व्यवहार करू नये; लक्ष्मीपूजा सुरू असताना पैसे देणे-घेणे अशुभ मानतात. आरती पूर्ण झाल्यावर त्या ज्योतीने सर्व सदस्यांनी ओवाळून घ्यावे. देवाला नमस्कार करून “यथा क्षमता कृपया पूजा स्वीकारावी व ज्या काही चुका झाल्या असतील त्या क्षमावाव्यात” अशी प्रार्थना लक्ष्मीदेवीकडे करा. लक्ष्मीमातेचे घरात आगमन झाले म्हणून तिचे मनोभावे स्वागत करा आणि तिच्या कृपेने आपल्या घरात सर्व संकटांचे निवारण होऊ दे अशी विनंती करा.
9. प्रसाद वितरण आणि समाप्ती: लक्ष्मीची आरती आणि प्रार्थना झाल्यानंतर देवीसमोर ठेवलेला प्रसाद थोड्या वेळाने तिच्या चरणीस अर्पण करून मग सर्व घरच्या सदस्यांना वाटा. लक्ष्मीपूजनाच्या रात्री (दिवाळी अमावस्येला) शक्यतो एक अखंड दिवा संपूर्ण रात्र तेवत ठेवा, असे केल्याने लक्ष्मीचा वास घरात राहतो असे म्हणतात. दिवसभराचे उपवास वगैरे केले असतील तर पूजा संपल्यानंतरच अन्न ग्रहण करा. पूजा समाप्तीला लक्ष्मीमातेची पुनः एकदा प्रार्थना करून “शुभं करोति कल्याणम्…” म्हणा व सर्वांनी एकमेकांना प्रसाद व दिवाळीच्या शुभेच्छा द्या.
10. विशेष परंपरा: काही कुटुंबांत दिवाळी लक्ष्मीपूजनानंतर रात्री उशिरा किंवा दुसऱ्या दिवशी सकाळी लक्ष्मीमूर्तीची विधिवत विसर्जन पूजा करतात (पुन्हा आरती करून मूर्ती सुरक्षितपणे ठेवतात). तसेच लक्ष्मीपूजनाच्या दुसऱ्या दिवशी पहाटे काढलेल्या रांगोळ्या आणि वस्त्र यांचे विसर्जन केले जाते. तुम्ही आपल्या पारंपरिक पद्धतीप्रमाणे हे करावयाचे की नाही ते ठरवा. महाराष्ट्रात कोणी कोणी लक्ष्मीपूजनाच्या दिवशी सायंकाळी “कुबेर पूजा” करून दक्षिणावर्ती शंखात जल भरून धनलाभाची प्रार्थना करतात. काही जण दिवाळीत फटाके वाजवूनही लक्ष्मी आगमनाचा आनंद साजरा करतात. या सर्व गोष्टी ऐच्छिक आणि स्थानिक प्रथेप्रमाणे बदलतात.

लक्ष्मीपूजनातील मंत्र आणि आरती (Mantras & Aarti)

लक्ष्मीपूजन करताना मराठी आणि संस्कृत भाषेत काही पारंपरिक मंत्र आणि स्तोत्रे म्हटली जातात. येथे काही प्रमुख लक्ष्मी मंत्र आणि त्यांचा अर्थ दिला आहे:

• “ॐ श्री लक्ष्मीदेव्यै नमः” – हा अत्यंत सोपा आणि प्रभावी बीजमंत्र आहे. याचा उच्चार “ओम श्री लक्ष्मीदेव्यै नमः” असा करतात, ज्याचा अर्थ आहे: “लक्ष्मीदेवीला नमस्कार असो”. पूजेदरम्यान माळ घेऊन हा मंत्र १०८ वेळा जपल्याने मनाची एकाग्रता वाढते आणि सकारात्मक ऊर्जा मिळते असे मानले जाते.
• या देवी सर्वभूतेषु शक्तिरूपेण संस्थिता… – हा देवी स्तुतीतील श्लोक आहे. संपूर्ण मंत्र असा: “या देवी सर्वभूतेषु शक्तिरूपेण संस्थिता । नमस्तस्यै, नमस्तस्यै, नमस्तस्यै नमो नमः ॥”. याचा मराठी अर्थ: “जी देवी सर्व जीवांत शक्तीरूपाने वास करते, तिला माझा पुनः पुन्हा नमस्कार”. हा मंत्र म्हणताना मनात देवीची सर्वव्यापक शक्ती आठवावी.
• “नमस्तेस्तु महामाये श्रीपीठे सुरपूजिते” – श्री महालक्ष्मी अष्टकमध्ये आलेला पहिला श्लोक. संस्कृत मूल मंत्र: **“नमस्तेऽस्तु महामाये श्रीपीठे सुरपूजिते । शङ्खचक्रगदाहस्ते महालक्ष्मी नमोऽस्तुते ॥”**. अर्थ: “देवराज इंद्र म्हणतात – हे महामाये, जी श्रीपीठावर विराजमान आहेस व देवांना प्रिय असून शंख, चक्र आणि गदा हातात धारण केलेली आहेस, अशी महालक्ष्मी देवी, तुला माझा नमस्कार असो”. हा श्लोक महालक्ष्मीची महिमा वर्णन करतो आणि आठ श्लोकांच्या अष्टकातून देवीची स्तुती केली जाते.
• लक्ष्मी गायत्री मंत्र: “ॐ महालक्ष्म्यै विद्महे विष्णुपत्नीyai धीमहि तन्नो लक्ष्मी प्रचोदयात्”. हा गायत्री छंदातला मंत्र आहे. याचा अर्थ: “ॐ, महालक्ष्मीला जाणून, श्रीविष्णुपत्नीचे ध्यान करून, ती लक्ष्मीदेवी आम्हास प्रज्ञा प्रदान करो”. पूजेपूर्वी किंवा नंतर जपला जातो.
• लक्ष्मी आरती: लक्ष्मीमातेची आरती पारंपरिकरीत्या हिंदी किंवा मराठी भाषेत गायली जाते. लोकप्रिय आरती “ॐ जय लक्ष्मी माता” ही उत्तर भारतात प्रचलित असून महाराष्ट्रातही ती अनेकदा म्हटली जाते. तिचे मराठी लिप्यंतर असे – “ॐ जय लक्ष्मी माता, मैया जय लक्ष्मी माता। तुमको निशदिन सेवत, हर विष्णु विधाता…”. या आरतीत लक्ष्मीची महती गात देवीला जयजयकार करतात. आरतीच्या शेवटी “मैया जय लक्ष्मी माता” असे म्हणत प्रदक्षिणा घेतली जाते. याखेरीज मराठीतही काही आरत्या आहेत उदा. “सुमरू तुजला, लक्ष्मी लक्ष्मी मां…” इ. कोणतीही आरती मनापासून गा. आरतीनंतर घंटानाद आणि शंखनाद करणे शुभ मानले जाते, ज्यामुळे घरात पवित्र स्पंदने निर्माण होतात.
• इतर मंत्र आणि स्तोत्रे: जर वेळ आणि साधना परवानगी देईल तर श्रीसूक्त हा वेदोक्‍त मंत्र लक्ष्मीप्राप्तीसाठी अत्यंत फलदायी मानला जातो. यातील “हिरण्यवर्णां हरिणीं सुवर्णरजतस्त्रजाम्” अशा ऋचांचा जप केल्याने धनलाभ होतो अशी श्रद्धा आहे. तसेच महालक्ष्मी चालीसा (४० ओळींचे स्तोत्र) हिंदीत काही जण म्हणतात. दर शुक्रवारी श्रीसूक्तम किंवा कनकधारा स्तोत्र म्हणणेही शुभ असते असे संत सांगतात. प्रारंभी तुम्ही साधे बीजमंत्र आणि स्तुती जपून सुरुवात करा. हळूहळू अधिक श्लोक स्मरणात ठेवून म्हणता येतील.

वरील मंत्र आणि आरत्या श्रध्देनुसार म्हणा. जर हे सर्व लक्षात ठेवणे कठीण वाटत असेल तर एखादे पुस्तक अथवा प्रिंटआउट समोर ठेवून पठण करा. महत्वाचे म्हणजे मनाची भावना शुद्ध आणि भक्तिभाव उत्कट असावा. उच्चारावर भर देण्यापेक्षा भावनेची शुद्धता लक्ष्मीदेवीपर्यंत पोहोचते असा विश्वास ठेवा. जे मंत्र अथवा आरती आपणास माहित नाहीत किंवा अवघड वाटतात, तेवढे टाळून साधे नामस्मरणही करू शकता.

लक्ष्मीपूजा करताना घ्यायची काळजी (Do’s and Don’ts)

लक्ष्मीपूजनाच्या वेळी काही गोष्टींचे पालन केल्यास पूजा अधिक फलदायी होते आणि काही चुका टाळाव्यात जेणेकरून अप्रसन्नता येऊ नये. खाली लक्ष्मीपूजेसाठी काही करावयाच्या आणि टाळावयाच्या गोष्टी दिल्या आहेत:

करावयाचे (Do’s):

• स्वच्छता आणि शिस्त: पूजा नेहमी स्वच्छ मन, शुद्ध शरीर आणि स्वच्छ परिसरातच करा. लक्ष्मीला स्वच्छता आणि नीटनेटकेपणा आवडतो. पूजेशी संबंधित सर्व तयारी आधीच करून ठेवा, जेणेकरून मध्यात उठावं लागणार नाही. पूजा सुरू करण्यापूर्वी स्वतः स्नान करून निर्मल वस्त्र परिधान करा आणि देवपूजेस पूर्ण वेळ द्या.
• योग्य दिशा आणि मांडणी: शक्यतो पूजेसाठी ईशान्य दिशेला (ईशान्य कोपरा) तोंड करून बसा. पाटाच्या पूर्व किंवा उत्तर बाजूस देवीची मूर्ती तोंड पश्चिम/दक्षिणेकडे येईल अशी ठेवा, ज्यामुळे भक्तांचे मुख पूर्व किंवा उत्तर दिशेला राहील. वास्तुशास्त्रानुसार अशी मांडणी शुभ मानली जाते.
• गणेशपूजा आधी करा: कोणतेही लक्ष्मीपूजन सुरू करण्यापूर्वी गणपतीची पूजा नक्की करा. गणेशविना कोणतीही पूजा पुर्णत्वास जात नाही असा शास्त्रसंकेत आहे. त्यामुळे प्रथम गणपतीचा नैवेद्य व आरती करा मग इतर विधी सुरू करा.
• कमळाचे फूल अर्पण करा: शक्य असल्यास लक्ष्मीला कमळाचे फूल अर्पण करा. कमळ हे लक्ष्मीचे आवडते फूल असून त्यावर लक्ष्मीचे अधिष्ठान मानले जाते. कमळ न मिळाल्यास कोणतेही सुगंधी लाल फूल अर्पण करा.
• दिवा अखंड तेवत ठेवा: दिवाळीच्या रात्री शक्यतो तेलाचा किंवा तुपाचा दिवा संपूर्ण रात्र तेवत ठेवा (अखंड ज्योत). दिवा विझणार नाही याची खबरदारी घ्या. अखंड ज्योतीमुळे लक्ष्मीचा वास घरात टिकून राहतो अशी श्रद्धा आहे.
• लक्ष्मीपूजन रात्रीच करा: लक्ष्मीपूजन विशेषतः दिवाळीत रात्री प्रदोषकाळातच करावे (दिवसा करू नये). रात्रीचा काळ लक्ष्मी आगमनासाठी उत्तम मानतात. शुक्रवारचे पूजनही संध्याकाळी दिवेलागणीच्या सुमारास करणे अधिक प्रभावी ठरते असे काही जाणकार सांगतात.
• कुटुंबासोबत पूजा करा: लक्ष्मीपूजा शक्यतो संपूर्ण कुटुंबाने एकत्र बसून करावी. घरातील प्रमुख व्यक्तीने प्रारंभ करून सर्वांनी त्यात सामील व्हावे. सामूहिक प्रार्थनेने घरात ऐक्य आणि सकारात्मक ऊर्जा वाढते.
• मनःशांती राखा: पूजा करताना मध्येमध्ये फोन, TV इ. वापरू नका. बाह्य व्यत्यय टाळून संपूर्ण लक्ष पूजा विधीवर केंद्रित ठेवा. शांत चित्ताने मंत्र म्हणावेत. मन भटकले तरी पुन्हा लक्ष्मीच्या प्रतिमेकडे नेऊन प्रार्थनेत तल्लीन व्हा.
• पूजा झाल्यावर प्रसाद वाटप: पूजेअंत शेवटी प्रसाद सर्वांनी घ्यावा आणि शक्यतो गरीब किंवा गरजू व्यक्तींनाही दान करावा. दिवाळीत लक्ष्मीपूजनानंतर अन्नदान, वस्त्रदान करणे अत्यंत पुण्यदायी कर्म मानले जाते.

टाळावयाचे (Don’ts):

• अशुभ वेळ व अपूर्ण तयारी: मुहूर्त जानून न घेता कुठल्याही चुकीच्या (अशुभ) वेळेत पूजा सुरू करू नका. मध्यरात्री १२ नंतर किंवा राहूकाळात पूजा करणे टाळावे. तसेच साहित्याची तयारी अधुरी ठेवू नका, नाहीतर मध्येच उठण्याची वेळ येईल.
• अस्वच्छता व गडबड: घाईघाईत किंवा अस्वच्छ अवस्थेत पूजा करणे टाळा. न स्नान करता, अंगावर जुने/मळके कपडे घालून पूजा करणे हे देवीचा अपमान मानला जाऊ शकतो. पूजा करताना आरडाओरडा, वादविवाद किंवा गडबड गोंधळ करू नका. शांत वातावरण ठेवा.
• पूजेदरम्यान आर्थिक व्यवहार नाही: लक्ष्मीपूजा सुरू असताना कोणतेही पैशांचे व्यवहार (देणे-घेणे) करु नयेत. यामुळे लक्ष्मी रुसते अशी समजूत आहे. पूजेदरम्यान कोणालाही पैसा उधार देऊ नका किंवा आर्थिक निर्णय घेऊ नका.
• दिवा विझू देऊ नका: लावलेला दिवा विशेषतः अखंडज्योत मध्येमध्ये विझू देऊ नका. दिव्याची वात पूर्ण जळून गेली तर सावकाश नवीन वात लावून दिवा पुनः प्रज्वलित करा. पण अतिवेळ तेवत ठेवण्याची काळजी घ्या. वारा किंवा ट्रॅफिकमुळे दिवा विझणार नाही याचे भान ठेवा.
• देवीचा अनादर नको: लक्ष्मीमूर्ती/फोटो जपून हाताळा, तिचा अपमान होईल असे काहीही कृती टाळा. उदा. पूजेदरम्यान कोणतीही अवमानकारक वागणूक किंवा शब्द वापरू नका. देवीसमोर वाद-विवाद किंवा तणावाचं वातावरण होऊ देऊ नका.
• आधीच प्रसाद खाऊ नका: पूजा पूर्ण होण्यापूर्वीच नैवेद्य/प्रसाद खाऊ नका. काही जण उत्साहाने मध्येच प्रसाद चाखतात, ते टाळावे. पूर्ण पूजा झाल्यावर, आरती-प्रार्थना झाल्यावरच प्रसाद ग्रहण करावा.
• आरती दरम्यान उभे राहू नका: देवीची आरती करताना शक्यतो बसूनच करा, तिच्यासमोर उभे राहणे हे अनादर मानले जाते असा काहींचा समज आहे. त्यामुळे आरतीचे ताट हातात घेऊन बसूनच गोल फिरवत गायन करावे.
• पूजा अर्धवट सोडू नका: पूजेदरम्यान मध्येच उठून दुसरे काम करणे टाळा. एकदा देवीची पूजा सुरू केली की शेवटपर्यंत तन्मयतेने पूर्ण करा. मध्ये मोबाईल, TV किंवा गप्पा यांत गुंतू नका. अनिश्तितपणे पूजा आवरती घेणे (अर्धवट सोडणे) अशुभ मानले जाते.

वरील सूचना पाळल्याने आपल्या भक्तीचा मान राखला जाईल आणि लक्ष्मीदेवीची कृपा संपादन करणे सोपे जाईल. अर्थात, श्रद्धा आणि भावना सर्वात महत्त्वाची – देव भाव पाहतो रूप नाही – त्यामुळे मनापासून पूजा करणे हाच मोठा “Do” आहे. वरील नियम म्हणजे पूजा अधिक शिस्तबद्ध आणि पारंपरिक पद्धतीने करण्यासाठी आहेत.

दिवाळी विशेष लक्ष्मीपूजन व नियमित पूजन (Diwali vs. Daily Pooja)

दिवाळीचे लक्ष्मीपूजन हे वर्षातून एकदाच येणारे अतिशय खास आणि थोडे अधिक विस्ताराने केले जाणारे पूजन असते. यासाठी वरील सर्व विधी, सामुग्री आणि मंत्रांचा समावेश करून पूजा केली जाते. दिवाळीला कुटुंबातील सर्व सदस्य नवीन कपडे घालून, मिळून एकत्र पूजा करतात. दिवाळी अमावस्या ही तिथी लक्ष्मीपूजेसाठी अत्यंत शुभ मानली गेली आहे – यामागे पौराणिक कथाही आहेत. असे म्हणतात की या दिवशी भगवान विष्णूंनी बळी राजाच्या कारागृहातून लक्ष्मीदेवीसह सर्व देवांना मुक्त केले होते, म्हणून लक्ष्मीच्या विजयाप्रीत्यर्थ लक्ष्मीपूजा करतात. दिवाळीच्या काळात धनत्रयोदशीपासून भाऊबीजपर्यंत दररोज थोड्या थोड्या प्रमाणात पूजांचा क्रम असतो (धनत्रयोदशीला धन आणि वैद्यांची पूजा, नरक चतुर्दशीला अभ्यंगस्नान, दिवाळी अमावस्येला लक्ष्मीपूजन, पाडव्याला बलिप्रतिपदा आणि भाऊबीजेला यमदेवासाठी पूजा). या सर्वांमध्ये लक्ष्मीपूजन हा सगळ्यात महत्त्वाचा सोहळा असतो.

दिवाळीच्या दिवशी केलेली पूजा शक्यतो पूर्ण शास्त्रोक्त असावी म्हणून काही जण पुरोहितांनादेखील बोलावतात. मात्र, आजकाल अनेक सुशिक्षित मंडळी स्वतःच पुस्तके व मार्गदर्शकाच्या साहाय्याने लक्ष्मीपूजन करताना आढळतात – ही कौतुकास्पद गोष्ट आहे. दिवाळी लक्ष्मीपूजनाचे फल म्हणून वर्षभर लक्ष्मीचा वास घरात राहतो, परिवारात आनंद-समृद्धी वाढते आणि दारिद्र्य, कर्जबाजारीपणा दूर होतो अशी श्रद्धा आहे. या विशेष दिवशी देवीला प्रसन्न करण्यासाठी काही जण जास्त दिवे लावतात, मोठे नैवेद्य करतात, अखंड ज्योत ठेवतात, रात्रभर जागरण करतात व भजन कीर्तन करतात. आपण आपल्या श्रद्धेनुसार या गोष्टी करू शकता.

दुसरीकडे दैनिक किंवा साप्ताहिक लक्ष्मीपूजा ही दिवाळीएवढी व्यापक नसून साध्या पद्धतीने घरी करता येते. घरातील देवघरात आपण देवी लक्ष्मीचा फोटो किंवा छोटी मूर्ती स्थापित करू शकतो. दररोज सकाळी आंघोळीनंतर देवघरातील दिवा लावून लक्ष्मीमातेचा धूप, दीप आणि नैवेद्याने संक्षिप्त पूजन करावे. हे पूजन अवघ्या ५-१० मिनिटांतही करता येऊ शकते. दररोज सकाळी किंवा संध्याकाळी पुढील प्रमाणे कृती करा:

• देवघरातील देवी लक्ष्मीच्या चित्राला हलकेसे पाणी शिंपडा आणि स्वच्छ कापडाने पुसून घ्या. दररोज देवीला ताजे फूल अर्पण करा (एक जरी जास्वंद किंवा गुलाब जरी चालेल).
• छोटा दिवा लावून त्यासमोर हात जोडून लक्ष्मीचे कोणतेही नावाचा जप करा. उदा. “ॐ महालक्ष्म्यै नमः” मंत्र ११ वेळा म्हणा किंवा लक्ष्मीच्या कोणत्याही नामावलीतील ८-१० नावे घ्या (कुबेरमाता, विष्णुपत्नी, धनदायिनी, इ.).
• दर शुक्रवारी हा पूजा थोडी वाढवा: त्या दिवशी देवीला गोड नैवेद्य बनवा (पायस/खीर किंवा गूळ-शेवंयाची खीर). किवा तयार पेढे, लाडू चालतील. शुक्रवार संध्याकाळी सुगंधी गुलाब किंवा कमळाचे फूल आणि खीर अर्पण केल्यास विशेष फल मिळते असे म्हटले जाते.
• लक्ष्मीची छोटी आरती दर शुक्रवार करा. आरतीचा दिवा, उदबत्ती दाखवा आणि कुटुंबाने आरती मनोभावे गा.
• घरात आर्थिक समस्या असतील तर दर शुक्रवार श्रीसूक्त अथवा कनकधारा स्तोत्र यांपैकी एखादे पाठ करण्याचा प्रयत्न करा. न जमल्यास रोज फक्त “ॐ श्रीं श्रीं श्रीं लक्ष्मीभ्यो नमः” हा जप ५ मिनिटे करा, ज्याने तुम्हाला मानसिक शक्ती आणि आत्मविश्वास मिळेल असा अनुभव आहे.
• विशेष म्हणजे, काही जण वैभव लक्ष्मी व्रत नावाने शुक्रवार उपवास करून रात्री लक्ष्मीची कथा आणि पूजा करतात. तुम्हीही ती पार पाडू शकता. या व्रताच्या कथा-पुस्तिकाही बाजारात मराठीत मिळतात. दर शुक्रवार ११ किंवा २१ शुक्रवार या व्रताचे निर्धार करून ते पूर्ण केल्यास इच्छित फल मिळते असे अनेक श्रद्धावान सांगतात.

दैनिक पूजा करताना ती अगदी ५ मिनिटांची असली तरी चालेल, पण नियमितता ठेवणे महत्त्वाचे. रोज दिवा लावणे, धूप-आरती करणे याने घरात चांगली वलय निर्माण होते. आठवड्यातून किमान एकदा – शक्यतो शुक्रवारी – लक्ष्मीमातेचे विस्तृत पूजन केल्यास अध्यात्मिक दृष्ट्या समाधान मिळते. यात घरातील युवा मुलांना सामील करून घेतल्यास त्यांना संस्कार व परंपरेची आवड निर्माण होईल. रोजच्या धावपळीतील आयुष्यात थोडा वेळ काढून लक्ष्मीची उपासना केल्याने मनोबल वाढते आणि आपल्या कर्तव्यात यश मिळण्यास मानसिक बळ मिळते असा अनुभव आहे.

सकारात्मक ऊर्जा, वास्तु टिप्स आणि शुभ लक्ष्मी पूजा मुहूर्त

लक्ष्मीपूजा केवळ धार्मिक विधी नसून घरात सकारात्मक ऊर्जा आणण्याचा एक प्रभावी मार्गही आहे. पूजेच्या माध्यमातून निर्माण होणारा नाद (घंटानाद, मंत्रोच्चार), सुगंध (धूप, अगरबत्ती) आणि प्रकाश (दिव्यांचा उजेड) यामुळे वास्तू शुद्ध होते. नियमित लक्ष्मीपूजेमुळे घरातील वायुमंडल पवित्र राहते. देवघरातून येणाऱ्या सकारात्मक स्पंदनांचा कुटुंबाच्या आरोग्य व मन:शांतीवरही सकारात्मक परिणाम होतो असा मतप्रवाह आहे. मंत्रोच्चारामुळे मेंदूच्या काही लहरी सुधारतात, तणाव कमी होतो व आत्मविश्वास वाढतो, ज्याचा आधुनिक मानसशास्त्रही समर्थन करते. त्यामुळे जरी प्रत्यक्ष चमत्कार न दिसला तरी मानसिक दृष्ट्या तुम्हाला हे लाभ मिळत असतात. लक्ष्मीपूजनामुळे घरातील सकारात्मक ऊर्जा वाढते, ज्याचा परिणाम घरातील आरोग्यावरही होतो. बाळाला बाळसे येण्यासाठी काय करावे या लेखातूनही तुम्ही आरोग्यदायी सवयी जाणून घेऊ शकता.

वास्तुशास्त्रानुसार काही टिप्स: घरात लक्ष्मीचा वास सतत राहावा यासाठी वास्तुशास्त्र काही उपाय सुचवते. उदाहरणार्थ, देवघर नेहमी ईशान्येस (उत्तर-पूर्व) दिशेला असावे – हा दिशेला देवतांचे कोप असतो असे मानतात. मुख्य दरवाजा दक्षिणमुखी नसावा, आणि असेल तर त्यावर सतत उजेड व स्वस्तिक इत्यादी लावावे. घरात कोपऱ्यात कचरा साचू देऊ नका – विशेषतः उत्तर आणि पूर्व दिशेला. संध्याकाळी घरात अस्पष्ट अंधार ठेवू नका, दिवेलागणीला सर्वत्र दिवे लावा कारण संध्याकाळी घर अंधारले की अलक्ष्मी वास करते अशी म्हण आहे. तुळशीचे रोप घरात असणे शुभमानले जाते – तुळशीपुढे संध्याकाळी दीप लावल्याने लक्ष्मीचा कृपादृष्टी राहते असेही सांगतात. लक्ष्मीपूजेसाठी वापरलेली फुले आणि नैवेद्याचे काही अंश तुळशीला अर्पण करायला हरकत नाही.

शुभ मुहूर्त आणि वेळ: कोणत्याही पूजेसाठी शुभ वेळेत आरंभ करणे फलदायी ठरते. लक्ष्मीपूजनाचा मुख्य शुभ दिवस दिवाळी अमावस्या आहेच, परंतु दरवर्षी त्याचा नेमका वेगळा मुहूर्त असतो. तो पंचांगात दिलेला असतो. साधारणत: दिवाळीच्या अमावस्येची सायंकाळ (प्रदोष काल) हीच सर्वोत्तम वेळ असते. काही वर्षी तिथीच्या गणनेमुळे दिवाळी अमावास्या दोन दिवसही असू शकते, अशावेळी प्रथम दिवस किंवा द्वितीय दिवस – ज्या दिवशी प्रदोष काल जास्त वेळ मिळेल त्या दिवशी पूजा करावी असे शास्त्रोक्‍त मत असते. उदाहरणार्थ, 2024 साली लक्ष्मीपूजनाचा मुहूर्त सायं. ६ ते ८:३० असा १ नोव्हेंबर रोजी होता. त्यामुळे स्थानिक पत्रिकेनुसार हे वेळ निश्चित करणे चांगले.

दर शुक्रवार साधारण सूर्यास्तानंतर लगेच (सायं. ६:३० ते ७:३०) पूजा केली तर उत्तम. शुक्रवार सकाळीही काही जण पूजा करतात (विशेषतः उपवास करणाऱ्या स्त्रिया), त्यामुळे तुम्ही सोयीप्रमाणे वेळ ठरवू शकता. फक्त पूजा करताना एकदा वेळ ठरवली की त्या वेळात नियमीतपणा ठेवा. शुभ मुहूर्ताचे पालन केल्याने ग्रह-ताऱ्यांची अनुकूलता मिळते अशी धारणा आहे. तरीही, मनापासून केलेली पूजा कोणत्याही वेळी केली तरी देवीची कृपा मिळू शकते – त्यामुळे मुहूर्त चुकला म्हणून पूजा न बसवणे हा पर्याय ठेऊ नका. त्यापेक्षा श्रद्धेने जेंव्हा शक्य होईल तेंव्हा करा.

अंततः, सकारात्मकता आणि शुभता वाढवण्यासाठी लक्ष्मीपूजनासोबत काही सज्जन वृत्तीच्या सवयी लावून घ्या. जसे की रोज सकाळी उगवत्या सूर्याला नमस्कार, दर गुरुवारी किंवा शुक्रवारी अन्नदान/दानधर्म, घरात उदबत्ती/धूप लावून वातावरण सुगंधी ठेवणे, दर अमावस्येला घराची विशेष साफसफाई करणे, इ. या लहान गोष्टींचा प्रभाव मोठा पडतो. मनःस्वास्थ्यही सुधारते आणि घरात आनंदी वातावरण राहते.

लक्ष्मीपूजेचे आध्यात्मिक व मानसिक लाभ (Benefits)

नियमितपणे श्रद्धापूर्वक लक्ष्मीमातेची पूजा केल्याने भक्तांना विविध लाभ अनुभवास येतात. प्रथमदर्शनी हे लाभ आर्थिक व भौतिक रूपात असतीलच (जसे धन-संपत्तीमध्ये वृद्धी, व्यवसायात प्रगती इ.) परंतु त्याहीपलीकडे काही सूक्ष्म फायदे मिळतात:

• धन आणि समृद्धी: हे लक्ष्मीपूजेचे प्रत्यक्ष फल आहे असे मानले जाते. देवी प्रसन्न झाल्यास घरात धनधान्य, ऐश्वर्य आणि समृद्धी टिकून राहते. आर्थिक अडचणी हळूहळू दूर होतात आणि कष्टाला योग्य फळ मिळते. लक्ष्मीपूजेमुळे उपार्जन क्षमतेत वाढ होते आणि नवनवीन संधी प्राप्त होतात असा अनुभव आहे. अर्थात, हा अंधविश्वास नाही तर सकारात्मक मनोवृत्तीचा परिणाम मानला जातो – जेव्हा आपण लक्ष्मीची पूजा करून तिची कृपा मागतो, तेव्हा आपोआपच आपण आपल्या ध्येयावर लक्ष केंद्रित करून परिश्रम करतो (लक्ष्मी शब्दाचा उगमच “लक्ष्य” या शब्दापासून झाला आहे, म्हणजे ध्येयसिद्धी). त्यामुळे भक्ताला अपार परिश्रमाची प्रेरणा मिळते व धनसंचय वाढतो.
• मानसिक शांती व सकारात्मक ऊर्जा: नियमित पूजापाठ केल्याने मानसिक ताणतणाव कमी होतो. सकाळ-संध्याकाळ देवासमोर बसून ध्यान-आरती केल्याने मन शांत होते, आत्मविश्वास वाढतो. शास्त्रात म्हणतात की जिथे लक्ष्मीपूजन होते तिथे अलक्ष्मी (दैवदुर्भाग्य) दूर पळते. म्हणून घरातील कलह, नैराश्य हळूहळू निवळून घरात शांतता व प्रेम वाढीस लागते. तासनतास काम करून थकलेल्या मनाला काही क्षणांचा पूजेचा विराम ऊर्जा पुनर्भरण करून जातो (त्याला आजच्या भाषेत माइंडफुलनेसही म्हणता येईल!). धूप, दीप आणि मंत्राच्या कंपनांनी घरातील नकारात्मक लहरी नष्ट होऊन सकारात्मक स्पंदने राहतात असा अध्यात्मशास्त्र सांगते.
• आध्यात्मिक उन्नती: लक्ष्मी ही परमेश्वराची (विष्णूची) शक्ती आहे. तिची उपासना केल्याने परमेश्वर प्राप्तीच्या मार्गातील अडथळे दूर होतात असा भाविकांचा विश्वास आहे. नियमीत पूजेनंतर काही काळ ध्यानधारणा केल्यास साधनेत प्रगती होते. आपले चित्त एका दिव्य शक्तीवर केंद्रित करण्याची क्षमता विकसित होते, ज्यामुळे इंद्रियसंयम आणि भावनांवर ताबा मिळवणे शक्य होते. एखाद्या देवतेची उपासना म्हणजे सगुण साकार उपासना. त्यामुळे व्यक्तीमध्ये नम्रता, श्रद्धा, भक्ती या सद्गुणांचा विकास होतो – हा एक मोठाच आध्यात्मिक लाभ आहे.
• कौटुंबिक ऐक्य आणि संस्कार: एकत्र कुटुंबाने रोज किंवा साप्ताहिक पूजा केल्याने परिवारातील सर्व सदस्यांना एकत्र येण्याची संधी मिळते. विशेषतः लहान मुलांमध्ये यातून धार्मिक आणि सांस्कृतिक मूल्य रुजते. त्यांना आपल्या परंपरांविषयी आपसूकच आदर निर्माण होतो. आई-वडील आपल्या मुलांसमोर जे आचरण करत आहेत ते ते ही पुढे नेतील. त्यामुळे लक्ष्मीपूजा हा केवळ धनप्राप्तीचा नव्हे तर संस्कारांचा संच आहे.
• दैनंदिन जीवनात नियोजन: नियमित पूजेमुळे जीवनात एक शिस्त येते. आपल्याला सणावारानिमित्त तयारी करावी लागते, घर स्वच्छ ठेवावे लागते, वेळेचे नियोजन करावे लागते. त्यामुळे व्यक्ती अधिक जबाबदार आणि कार्यतत्पर बनते. लक्ष्मीपूजेच्या निमित्ताने आपण आर्थिक बचत, घराचे व्यवस्थापन अशा गोष्टींकडेही सजग होतो. अनेक जण दिवाळीपूजेच्या निमित्ताने आपले आर्थिक वर्ष सुरु करतात (नवीन वह्या, खातेउघाडणी) आणि आर्थिक ध्येये ठरवतात. त्यामुळे हा सण प्रगतीचे नवे संकल्प घेण्यासाठी प्रेरक ठरतो.

थोडक्यात, लक्ष्मीपूजा केल्याने एका बाजूला अध्यात्मिक शांती मिळते तर दुसऱ्या बाजूला मनोबल आणि अर्थसंकल्प (financial planning) यांची जोड मिळते. आत्मविश्वास वाढल्याने व्यक्ती अधिक परिश्रमाने काम करते, ज्यामुळे त्याचे व्यावहारिक यशही वाढते – यालाच देवाची कृपा असे म्हणतात. त्यामुळे तुम्ही ही पूजा कुठल्याही कारणाने करा – श्रद्धेपोटी, परंपरेपोटी, मानसिक समाधानासाठी किंवा फक्त आनंदासाठी – देवी लक्ष्मीची उपासना निश्चितच फलदायी ठरेल.

नवशिक्या आणि तरुणांसाठी काही टिप्स (Guidance for Beginners)

आजच्या आधुनिक युगात अनेक तरुण पिढीचे सदस्य किंवा कामामुळे व्यस्त असणारे लोक धार्मिक रीतिरिवाजांपासून काहीसे दूर गेलेले दिसतात. पण चिंता करू नका – लक्ष्मीपूजा शिकणे अवघड नाही. काही सोप्या टिप्स ज्यांनी कधीही पूजा केली नाही किंवा कमी अनुभव आहे अशांसाठी:

• लहान सुरूवात करा: सुरुवातीला दिवाळीच्या वेळीसुद्धा, खूप मोठी सूची व विधी बघून घाबरू नका. अगदी साध्या पद्धतीनेही तुम्ही लक्ष्मीपूजन करू शकता. उदाहरणार्थ, लक्ष्मीचा फोटो पुढे ठेवून, एक दिवा लावून, अगरबत्ती दाखवून, “ॐ श्री महालक्ष्म्यै नमः” हा मंत्र म्हणत एखादे लाडू अर्पण करा आणि आरती करा – एवढे केले तरी पूजाच होईल. महत्वाचा आहे तो भाव. हळूहळू तुम्ही अधिक सामग्री आणि स्टेप्स वाढवत जाऊ शकता.
• मार्गदर्शक वापरा: पहिल्यांदा करत असाल तर एखादी पूजाविधीची मराठी पुस्तिका किंवा मोबाईल अ‍ॅप मदतीला घ्या. आजकाल “Laxmi Pujan Vidhi in Marathi” अशी अनेक व्हिडिओज YouTubeवर उपलब्ध आहेत ज्यात प्रत्यक्ष कृती दाखवली जाते. त्यांचा आधार घेऊ शकता. तसेच वरील लेखातील स्टेप-दर-स्टेप सूचना तुम्ही आपल्या सोयीनुसार प्रिंट करून समोर ठेऊ शकता. हे एक प्रिंटेबल चेकलिस्ट सारखेच काम करेल.
• पूजा किट वापरा: मार्केटमध्ये सध्या दिवाळीसाठी रेडीमेड “लक्ष्मी पूजा किट” उपलब्ध असतात ज्यात बहुतांश साहित्य एकत्र मिळते (मूर्ती, अगरबत्ती, दिवे, हळद-कुंकू, नैवेद्य वगैरे). वेळेअभावी खरेदी करत फिरायला न जमल्यास असे किट विकत घ्या. मात्र त्यात फळे किंवा घरचे ताजे पदार्थ नसतात ते वेगळे घ्यावे लागतील. पण यामुळे नवशिक्या लोकांची बर्‍यापैकी सोय होऊ शकते.
• मंत्राबद्दल संकोच नको: संस्कृत मंत्र उच्चारताना चूक होईल असा संकोच बाळगू नका. आपल्या परीने शुद्ध उच्चार करण्याचा प्रयत्न करा, न जमत असल्यास मराठीत प्रार्थना करा. लक्ष्मीला मातृभाषेतील प्रेमळ शब्दही तितकेच प्रिय आहेत. “लक्ष्मी माता, आमच्या घराला तुझे आशिर्वाद लाभू दे” अशी सामान्य प्रार्थना जरी केली तरी ती मनापासून असली की सफल होते.
• वेळेचे नियोजन: कामामुळे फार वेळ देता येत नाही? काही हरकत नाही – तुम्ही पूजा साध्या पद्धतीने कमी वेळेत आटोपशीर करा. जसे संध्याकाळी घरी आल्यावर अंघोळ करून १५ मिनिटांत पूजा उरकता येईल एवढीच तयारी ठेवा. महत्वपूर्ण म्हणजे त्या वेळेत मन शांत ठेवणे. क्वचित प्रसंगी एखादा शुक्रवार सुटला तरी लगेच अकबरू नका – जमला तेव्हा करा पण नंतर सातत्य ठेवा.
• कौटुंबिक मदत घ्या: जर तुम्हाला कुठली कृती कळत नसेल तर घरी आई-वडील किंवा आजी-आजोबा असतील तर त्यांना विचारा. त्यांचा अनुभव अमूल्य आहे. ते सांगतील ते लक्षात घेऊन पुढच्या वेळी स्वतः करायचा प्रयत्न करा. दूरस्थ असाल तर फोनवरून मार्गदर्शन घ्या. आजी किंवा आईंकडून लक्ष्मीपूजनाच्या कथा ऐका – त्यातून तुमची श्रद्धा आणि आत्मविश्वास दोन्ही वाढेल.
• भावनिक जोडणी: लक्ष्मीपूजा ही केवळ कर्मकांड नाही तर आपल्या समृद्धीच्या आशेची आणि कृतज्ञतेची अभिव्यक्ती आहे. त्यामुळे तरुणांनी याकडे बोजा म्हणून न बघता अपना लकी चार्म म्हणून बघावे. ज्या प्रकारे काही लोक महत्वाच्या परीक्षेपूर्वी देवाला नमस्कार करतात, तशीच ही सवय दैनंदिन जीवनात आत्मसात केल्यास तुम्हाला आंतरिक उभारी मिळते. समजा नोकरीत बढती हवी, एखादा व्यवसाय सुरू करायचा आहे किंवा अभ्यासात यश हवे – लक्ष्मीची पूजा करून पहा, निदान तुमचा सकारात्मक दृष्टीकोन निश्चित वाढेल.
• इतरांशी तुलना नाही: कोणाच्यातरी घरी खूप मोठा कार्यक्रम असतो लक्ष्मीपूजनाचा, ५० लोक बोलावतात, दणक्यात होतात पूजा – तर काही जण अगदी साध्या रीतीने करतात. तुम्ही तुमच्या परिस्थितीनुसार आणि सोयीने करा. थाटमाटापेक्षा श्रद्धेला महत्त्व द्या. लक्ष्मीपूजनात मुख्यतः स्वच्छता, भावना आणि निष्ठा या गोष्टी निर्णायक आहेत. त्या जपल्या तर पूजा लहान असो वा मोठी – फलदायीच होईल.

निष्कर्ष

लक्ष्मीपूजन हा हिंदू संस्कृतिचा एक सुंदर उत्सव आहे ज्यामुळे आपण आपल्या जीवनातील धन-समृद्धीबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करतो आणि अधिक समृद्धीची कामना करतो. दिवाळीचा हा दिवस असो की दर शुक्रवारची संध्याकाळ – लक्ष्मीची उपासना आपल्याला आध्यात्मिक शांतीसोबत आर्थिक शिस्तही शिकवते. वर दिलेल्या मार्गदर्शक सूचनांनुसार तुम्ही लक्ष्मीपूजा घरी कशी करावी हे पूर्ण आत्मविश्वासाने करू शकता. मराठी परंपरेची ही पूजा करताना मनात भक्तिभाव ठेवा, संस्कृत-मराठी मंत्रांचे उच्चार करा आणि लक्ष्मीसमोर स्वतःला लीन करा. आई लक्ष्मी निश्‍चितपणे आपल्या भक्तांचे आह्वान ऐकून घरात सुख-समृद्धीची पावन ज्योत प्रज्वलित करेल अशी श्रद्धा बाळगा.

प्रति वर्षी दिवाळीला आणि दररोज/दर आठवड्याला लक्ष्मीपूजन करून पाहा, तुम्हाला आर्थिक भरभराटीबरोबर मानसिक शांती आणि कौटुंबिक ऐक्याचे आशीर्वादही लाभतील. आशा आहे की हा “लक्ष्मीपूजन कसे करावे” विषयावरील मराठी मार्गदर्शक तुमच्यासाठी उपयुक्त ठरेल. आपल्या आणि आपल्या परिवाराच्या जीवनात महालक्ष्मीचे अनंत आशीर्वाद सदैव राहोत हीच शुभेच्छा!

लक्ष्मीपूजन कसे करावे यावर FAQs