बाळाला बाळसे येण्यासाठी काय करावे | आहार, मालिश, झोप व घरगुती उपाय मार्गदर्शक 2025

प्रत्येक आई-वडिलांची इच्छा असते की त्यांचे बाळ गुटगुटीत, तंदुरुस्त आणि आनंदी वाढावे. बाळसे येणे म्हणजे बाळाच्या शरीराला योग्य प्रमाणात वजन व पुष्टपणा येऊन तो आरोग्यदायी रीतीने वाढणे. नवजात बाळाचे वजन कमी असणे किंवा वाढीचा वेग अपेक्षेपेक्षा मंद असणे हे पालकांच्या चिंतेचे कारण ठरू शकते. त्यामुळे बाळाचे वजन वाढवण्यासाठी आणि त्याच्या सर्वांगीण वाढीस चालना देण्यासाठी कोणते उपाय करावेत हे जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे. या लेखात आहार (पोषण), मालिश, झोप, आयुर्वेदिक व घरगुती उपाय, बालरोगतज्ज्ञांचे मार्गदर्शन तसेच कोणत्या गोष्टी कराव्या व करू नयेत याबाबत सविस्तर माहिती दिली आहे. विश्वसनीय वैद्यकीय सल्ल्याच्या आधारे आणि पारंपरिक ज्ञानातील उपयुक्त गोष्टींचा आधार घेऊन लिहिला गेला आहे. योग्य माहिती आणि तज्ज्ञांचे मार्गदर्शन यांच्या साहाय्याने तुम्ही तुमच्या बाळाला निरोगीपणे वाढवू शकता. चला तर मग, बाळाला बाळसे येण्यासाठीचे उपाय समजून घेऊया.

बाल वजनाचे महत्त्व आणि सामान्य वाढ

बाळाचे वजन हा त्याच्या आरोग्याचा आणि विकासाचा एक महत्त्वाचा मापदंड आहे. जन्माच्या वेळेस साधारणपणे २.५ ते ३.५ किलो वजन असणारे बहुतेक बाळ पहिले काही दिवस किंचित वजन गमावतात आणि नंतर पुन्हा वाढू लागतात. पहिले सहा महिन्यांत बाळाचे वजन जवळपास दुप्पट होते आणि सुमारे एक वर्षाच्या शेवटी तिप्पट होते अशी सर्वसाधारण वाढ अपेक्षित असते. अर्थात, प्रत्येक बाळाची वाढण्याची गती वेगळी असू शकते. जर बाळ पुरेशे दूध पीत असेल, नियमित लघवी-पेिशाब करत असेल, हसतखेळत सक्रिय असेल आणि त्याचे विकास टप्पे (माईलस्टोन्स) वेळेवर पूर्ण होत असतील, तर थोड्याफार वजनातील फरक चिंतेचे कारण नाही. मात्र बाळाचे वजन खूपच कमी असल्यास किंवा काही महिन्यांमध्ये वाढीचा दर खालावत असल्यास बालरोगतज्ज्ञांशी संपर्क साधणे आवश्यक आहे. नियमित अंतराने बाळाचे वजन मोजून वाढीचा आलेख ठेवावा. यामुळे बाळाच्या वाढीतील बदल माहित होईल आणि गरज पडल्यास वेळीच उपाय करता येतील.

बाल वजनाचे आरोग्यावर प्रत्यक्ष परिणाम होतात. पुरेसे वजन असलेले बाळ सहसा जास्त सक्रिय, आनंदी आणि आजारांना तोंड देण्यास सक्षम असते. वजन अत्यल्प असल्यास बाळ अशक्त दिसते, लगेच थकते, रोगप्रतिकारक शक्ती कमी पडू शकते. दुसरीकडे, अतिप्रक्रूळ होणे देखील टाळावे — जास्त वजनामुळे पुढे जाऊन लहानपणी स्थूलता येण्याचा धोका असतो. म्हणून लक्ष्य असावे ते म्हणजे निरोगी वजन वाढ – ज्यात बाळ सुडौल दिसेल पण त्याचबरोबर त्याची वाढ तंदुरुस्त आणि संतुलित असेल. पुढील विभागांमध्ये अशा निरोगी वजनवाढीसाठी आवश्यक सर्व मुद्दे आपण पाहूया.

बाळाचे वजन कसे वाढवावे: बाळासाठी आहार आणि पोषण (बाळाच्या वजनवाढीचा पाया)

बाळाला बाळसे येण्यासाठी काय करावे – आहार हा बाळाच्या वजनवाढीतील आणि एकूणच वाढीतील सर्वात महत्त्वाचा आधारस्तंभ आहे. बालरोगतज्ज्ञांच्या मतानुसार बाळाचे वजन वाढवण्यासाठी पूर्ण संतुलित आहार गरजेचा असतो. आहारात कार्बोहायड्रेट्स (ऊर्जा देणारे अन्नघटक), प्रथिने (स्नायू आणि ऊती वाढीसाठी), मेद म्हणजे चांगले फॅट्स (उर्जा व मेंदूच्या विकासासाठी) यांचे योग्य प्रमाण असावे लागते. त्याचबरोबर विविध जीवनसत्त्वे व खनिजे देखील वाढीसाठी अत्यावश्यक असतात. लक्षात घ्या की कोणतेही महागडे टॉनिक किंवा वजनवाढीसाठीचे पूरक (supplement) नियमित आहाराची जागा घेऊ शकत नाही. डॉक्टरांनी स्पष्ट सांगितले आहे की केवळ सप्लिमेंट किंवा भूक वाढवणारे टॉनिकने वजन वाढत नाही; आहारच मुख्य भूमिका बजावतो. म्हणून, बाळाला वय맞 पोषणमूल्य असलेला आहार मिळावा यावर पालकांनी भर द्यावा.

स्तनपान (जन्म ते ६ महिने)

जन्मानंतरच्या पहिल्या सहा महिन्यांत बाळासाठी आईचे दूध हा सर्वोत्कृष्ट आहार आहे. स्तनपानामध्ये बाळाच्या वाढीसाठी आवश्यक सर्व पोषक घटक, कॅलरीज, पाणी आणि रोगप्रतिकारक घटक (आईच्या दुधातील प्रतिजैविके) नैसर्गिक रीत्या समाविष्ट असतात. जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) सह अनेक तज्ञ संस्थांच्या मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार जन्मापासून किमान सहा महिने केवळ आईचे दूध (exclusive breastfeeding) द्यावे, त्याव्यतिरिक्त पाणी, मध, बाळगुटी किंवा इतर काहीही देऊ नये. या काळात बाळाची पचनक्रिया अत्यंत नाजूक असते आणि त्याला आईच्या दूधाशिवाय कुठल्याही अन्नाची गरज नसते. किंबहुना इतर काहीही पाजल्यास संक्रमण किंवा ॲलर्जीचा धोका असतो. त्यामुळे नवजात आणि लहान बाळाला सुरुवातीची सहा महिने आईचे दूध किंवा आवश्यक तेव्हा डॉक्टरांच्या सल्ल्याने फॉर्म्युला दूधच द्यावे.

स्तनपान करताना काही गोष्टी लक्षात ठेवा: नवजात बाळाला दर २-३ तासांनी किंवा भूक लागेल तसे स्तनपान करावे. प्रारंभीचे दुध (फोरमिल्क) पातळ असते व तहान भागवते, तर शेवटचे गाढ दूध (हिंदमिल्क) हे प्रोटीन व कॅलरीने समृद्ध असते. त्यामुळे प्रत्येक वेळी एक स्तन पूर्णपणे रिकामे होईपर्यंत पाजल्याने बाळाला भरपूर पौष्टिक दूध मिळते. काही बाळांना दूध पिताना झोप येते; अशावेळी हळूच गालगुच्चा घेऊन जागे करावे आणि पुन्हा पाजावे जेणेकरून पोटभर दूध जाईल. जर माता कार्यरत असेल किंवा काही कारणाने थेट स्तनपान शक्य नसेल तर आईने दूध पंप करून बाळाला पाजण्याची सोय करावी. आईचे दूध कमी पडत असल्यास किंवा काही वैद्यकीय कारणामुळे स्तनपान शक्य नसेल तर डॉक्टरांच्या सल्ल्याने दूधमिश्रित द्रव्य (formula milk) वापरता येईल. मात्र कोणतेही गाईचे/बैलाचे दूध, मध, साखरपाणी इ. अर्भकाला देऊ नका. सध्याच्या युगात स्तनपानाबाबत अनेक मार्गदर्शक शिबिरे व सल्लागार उपलब्ध आहेत; त्यांच्या मदतीने आईला आवश्यक ती मदत व माहिती मिळू शकते.

पूरक आहार सुरु करणे (६ महिने वयानंतर)

बाळाचे वय सहा महिने पूर्ण झाल्यानंतर हळूहळू पूरक घन आहाराची ओळख करून द्यायला सुरुवात करता येते. सहा महिन्यांपर्यंत केवळ दुधावर वाढलेल्या बाळाची पोषण गरजा आता वाढत जातात, ज्यासाठी दुधाबरोबरच इतर अन्नद्रव्यांची आवश्यकता असते. प्रारंभीच्या काही आठवड्यांत घन आहार फक्त ओळख म्हणून आणि स्वादाची सवय म्हणून दिला जातो; मुख्य पोषणाचा स्रोत अद्याप स्तनपान / फॉर्म्युला असतो. त्यामुळे सुकी किंवा अर्ध-घन अन्न द्यायला सुरुवात करताना दिवसातून एकदाच किंवा दोनदाच थोडेसे द्या आणि हळूहळू प्रमाण वाढवा.

पहिले अन्न कोणते द्यावे? सहा महिने पूर्ण होताच पारंपारिक रीतीने काही कुटुंबांत “अन्नप्राशन” विधी होतो, जिथे बाळाला प्रथमच अन्नाचा घास भरवला जातो. प्रारंभी पचनास हलके व मऊ अन्न द्यावे: मसूर किंवा मूग डाळीचे पाणी, तांदुळाची पातळ पेज/लापशी, गाजर-कद्दूचे स्तूप, सफरचंदाची प्युरी, केळीचे लगद (मॅश केलेले पिकलेले केळे) अशा गोष्टी योग्य राहतात. एक नवीन अन्न सुरू केल्यानंतर सलग काही दिवस तेच देऊन बघा, त्यामुळे बाळाला त्या चवीची सवय होईल आणि काही अॅलर्जी इ. प्रतिक्रिया असल्यास ओळखता येईल. नंतर हळूहळू इतर नवीन पदार्थांचा समावेश करा.

बाळाच्या आहारात कोणते पदार्थ समाविष्ट करावेत? बाळाला नीट बाळसे येण्यासाठी खालील पौष्टिक पदार्थ उपयुक्त ठरू शकतात:

• धान्य आणि कर्बोदकयुक्त पदार्थ: तांदूळ, गहू, नाचणी (रागी) यांसारख्या धान्यांपासून बनवलेले शक्तिवर्धक पदार्थ बाळाच्या आहारात असावेत. घरच्या घरी तांदूळ, मूगडाळ, गव्हाचे मिश्रण भाजून त्याची पावडर करून पेज बनवता येते. भात किंवा نرم खिचडी हा बहुतेक बाळांना आवडतो व पचायला सोपा जातो. भातात मुबलक कार्बोहायड्रेट असते, जे वजन वाढवण्यास मदत करते. रताळे, बटाट्यासारख्या कंदमुळ भाज्यांमध्ये पण कर्बोदके आणि कॅलरीज भरपूर असतात, त्यामुळे हेही मधूनमधून देता येतील. पावसाळ्यात किंवा हिवाळ्यात नाचणीसारख्या धान्याच्या सत्वाची खीर बनवून देणे हा उत्तम पारंपरिक उपाय आहे – नाचणीमध्ये कॅल्शियम आणि पौष्टिकता भरपूर असते, ज्याने हाडे मजबूत होतात आणि बाळाच्या शरीराला बळकटी येते.
• प्रथिन्स संपन्न अन्न: प्रथिनें ही पेशींच्या बांधणीसाठी आवश्यक असल्याने बाळाच्या आहारात त्याचा समावेश महत्त्वाचा. सहा- सात महिन्यांनी तुम्ही साधी डाळीची प्युरी किंवा पातळ खिचडी देऊ शकता. मूग डाळ पचायला हलकी असून सालासकट मूगडाळीच्या पाण्यात उत्तम पोषकद्रव्ये असतात, ज्याने बाळाच्या वजन वाढीस मदत होते. याशिवाय इतर डाळींचे वरण, कडधान्यांचे हलके सूप (मटार, मसूर इ.) हळूहळू आहारात घालता येतील. आठ-दहा महिने झालेकी अंडयाचा उत्तम पांढरा भाग (पिवळा बलक सुरुवातीला टाळतात काही जण) चांगले शिजवून अगदी थोड्या प्रमाणात देता येतो. अंड्यामध्ये दर्जेदार प्रथिने असतात आणि भरपूर पौष्टिक मूल्य असते. काही कुटुंबे मासाहारी असतील तर डॉक्टरांच्या सल्ल्याने आठ-दहा महिन्यानंतर थोडेसे मांसाचा सूप किंवा चिकनचे मऊ सारखे पदार्थ आहारात आणू शकता – यातून प्रथिनांशिवाय लोह, झिंक इत्यादी मिळतील. मात्र लक्षात ठेवा, कुठलेही मांसाहारी अन्न चावण्याइतपत बाळ मोठे झाले नसेल तर ते मिक्सरमधून पेस्ट करूनच द्या.
• मेद व निरोगी फॅट्स: बाळाच्या मेंदूचा विकास आणि वजन वाढण्यासाठी आहारात काही प्रमाणात चांगल्या मेदांशक तत्वांचा समावेश आवश्यक आहे. सुरूवातीपासूनच बाळाच्या पेज/खिचडी/भाजीत साजूक तूप एका छोटे चमच्याने घालून द्या. तुपामुळे अन्नाची चव वाढते, कॅलरी वाढते आणि बद्धकोष्ठतेचाही त्रास कमी होतो (तूप पचायला मदत करते). आठ-दहा महिन्यांनंतर किंचित लोणी किंवा चीजचे छोटे तुकडेही कधीकधी देऊ शकता. चीज आणि फुल-फॅट दूध यांमध्ये प्रथिने व स्नेह पदार्थ (फॅट) मुबलक असतात, जे मुलांचे वजन वाढवण्यासाठी उपयोगी ठरतात. मात्र एक लक्षात घ्या की वर्षभराचे होईपर्यंत बाळाला मुख्य पेय म्हणून जनावराचे दूध (गायीचे दूध) देऊ नये; त्याऐवजी ते दूध अन्य पदार्थांमध्ये मिसळून किंवा पावडर दूध/आईचे दूध यांसोबतच पूरक म्हणून वापरा. वर्षानंतर पूर्ण दूध थेट पाजू शकता, जे वजन वाढीस मदत करू शकते.
• फळे आणि भाज्या: हिरव्या पालेभाज्या, विविध रंगांच्या भाज्या आणि फळे यांमधून जीवनसत्त्वे व खनिजे मिळतात जी बाळाच्या भूक वाढीस, वजन वाढीस व रोगप्रतिकारक शक्तीला पूरक असतात. बाळाला केळी हे सुरुवातीचे आणि उत्कृष्ट फळ मानले जाते. पिकलेले केळे मऊ करून दिल्यास बाळांना सहज खाता येते आणि पोट भरते. केळ्यात भरपूर नैसर्गिक साखर आणि कॅलरीज असतात त्यामुळे वजन वाढवण्यासाठी केळे उपयुक्त ठरते. शिवाय केळीने पोटही साफ राहण्यास मदत होते. सफरचंद (उकडून किंवा वाफवून प्युरी), चिकू (साफ करून मॅश करणे), आंबा (पिकलेला रसदार आंबा चोखू देणे) अशी गोड फळेसुद्धा कॅलरी व पोषण देऊन वजन वाढवतात. उदाहरणार्थ, चिकू मिल्कशेक हा मोठ्या मुलांसाठी एक वजनवाढीचा घरगुती उपाय आहे – चिकू आणि दूध दोन्हीमधील उच्च कॅलरी व साखरेमुळे बाळाचे शरीरधारक मेद थर वाढू शकतात. लहान बाळांना सुरुवातीला कच्ची फळे देऊ नयेत, नेहमी मऊ करून/रस काढूनच द्यावीत. ८-९ महिन्यानंतर थोडे थोडे पावगरम किसलेला सफरचंद किंवा केळीचे छोटे तुकडे हाताने खाण्याची सवय लावू शकता (Finger foods) जेणेकरून बाळाची स्वयंपाक कौशल्ये आणि स्वाभाविक भूक वाढेल.
• सुकामेवा आणि इतर: बदाम, अक्रोड यांसारखे सुकमेवे हे पौष्टिकतेचा खजिना आहेत पण थेट चावून खाण्याइतपत बाळ मोठे नसते. वर्षभरापूर्वी सुकामेव्यांचे चूर्ण करून ते खिरीत मिसळून देता येऊ शकते. बदामात चांगले मेद, व्हिटॅमिन ई आणि प्रथिनें आहेत. साबुदाणा हा देखील लहान मुलांच्या वजन वाढीसाठी एक प्रसिद्ध पदार्थ आहे. साबुदाण्यात स्टार्च आणि काही प्रमाणात प्रोटीन-कॅल्शियम आहे, ज्यामुळे वजन वाढण्याबरोबरच हाडे मजबूत होतात. सहा-सात महिन्यानंतर अगदी पातळसर साबुदाण्याची खीर देता येईल. काही मातांचे अनुभव असा सांगतात की रात्रीच्या जेवणात साबुदाणा खीर दिल्यास बाळ दीर्घकाळ शांत झोपते आणि भूकही चांगली लागते, ज्याचा परिणात पुढे चांगल्या वाढीत होऊ शकतो.

वरील सर्व गोष्टींचा समतोल राखून बाळाच्या आहाराची योजना करा. दिवसातून दोन-तीन वेळा घन आहार (वयानुसार प्रमाण वाढवत) आणि मधल्या वेळेत आईचे दूध/फॉर्म्युला अशी संयोजना योग्य ठरते. जसे जसे बाळ ९-१० महिन्यांचे होते, त्याला घरच्या अन्नाची चव ओळख होऊ द्यावी. फार मसालेदार, तिखट अन्न देऊ नका, पण हलका मसाला असलेला शिजवलेला भात-भाजीचा लगदा, थोडी भाजी कुसकरून इ. देता येईल. बाळाच्या आहारात विविधता ठेवल्याने त्याला सर्व प्रकारच्या जीवनसत्त्वांचे भांडार मिळते आणि खाण्याची आवड निर्माण होते.

अन्न खाऊ घालताना संयम आणि प्रेम हवे: अनेक पालकांची तक्रार असते की “मुलगी काही खातच नाही” किंवा “हा मुलगा जेवायलाच बसत नाही” इ. बाळ लहान असताना हे स्वाभाविक आहे – त्यांचे लक्ष पटकन उडते, कधी पोट भरलेले असते तर कधी दात येण्याने चिडचिड होते. अशावेळी बळजबरी करू नका. बाळ भुकेचे रडू लागल्यासच खायला द्या. त्याचबरोबर आहाराला एक मजेदार क्रिया बनवा – रंगीत बाऊल्स वापरा, बाळाला हाताने खाऊ द्या (अगदी गोंधळ झाला तरी हरकत नाही), त्याच्याशी बोलत, गाणी ऐकवत खाऊ घाला. या सगळ्यामुळे बाळाची भूक चांगली लागेल आणि खायला रुची निर्माण होईल. लक्षात ठेवा, जेव्हा बाळ पोटभर आणि आनंदाने खातो तेव्हा बाळाला बाळसे येण्यास आवश्यक ती कॅलरीज आणि पोषकद्रव्ये मिळतात व वजन नैसर्गिक रीत्या वाढू लागते.

बाळाला मालिश कशी करावी (मसाज)चे महत्त्व

बाळाला बाळसे येण्यासाठी काय करावे – भारतीय संस्कृतीत बाळाला मालिश (मसाज) करणे ही जुनी पारंपरिक प्रथा आहे. बाळाच्या जन्मानंतर काही दिवसांनीच त्याला हलक्या हाताने तेल लावून मालिश करणे सुरू केले जाते. मालिश करण्यासाठी साजूक तूप, खोबरेल तेल, बदाम तेल, तीळ तेल किंवा बाजारात मिळणारे बेबी ऑइल वापरले जाते (हवामान आणि बाळाची त्वचा बघून तेल निवडा – उबदार कपाळासाठी हिवाळ्यात मोहरी किंवा तीळतेल, उन्हाळ्यात खोबरेल तेल इ. चालू शकते). पण प्रश्न पडतो – मालिशमुळे खरोखर बाळाचे वजन वाढते का? याबाबत अनेक गैरसमज आहेत. काहीजण म्हणतात रोज मसाज केल्याने बाळ गुटगुटीत होते, वजन भराभर वाढते. यावर तज्ज्ञांनी स्पष्ट केले आहे की, मसाज केल्याने थेट बाळाचे वजन वाढत नाही. म्हणजेच केवळ तेल चोळल्याने चरबी वाढून वजन वाढणार नाही. तथापि, नियमित मालिश केल्याने बाळाच्या एकूणच आरोग्यावर सकारात्मक परिणाम होतो. मालिश हा बाळाला बाळसे येण्यासाठी अनेक प्रकारे फायदेशीर ठरतो:

• मालिशमुळे बाळाला मानसिक आणि शारीरिक दृष्ट्या आराम मिळतो. आईच्या वा वडिलांच्या स्पर्शाने बाळ शांत होते, आनंदी होते. हे जवळिकीचे क्षण बाळाच्या भावनिक विकासासाठीही उपयुक्त ठरतात.
• मालिश केल्यानंतर बहुतेक बाळांना गाढ आणि शांत झोप लागते. मालिशमुळे स्नायूंना आराम मिळून झोप सुधारते, आणि गाढ झोपेत बाळाच्या शरीरात वाढीचे हार्मोन्स उत्तेजित होतात. परिणामतः बाळाची उंची-वजन इत्यादी योग्य प्रमाणात वाढण्यास मदत होते.
• नियमित मसाज केल्याने बाळाचे रक्ताभिसरण सुधारते आणि स्नायू अधिक मजबुत होतात. हलक्या योग्यासारख्या मालिशमुळे हात-पाय सरावतात, त्यांची लवचिकता वाढते. पुढे बाळाला रांगायला-वॉकायला शिकताना ही मांसपेशीची मजबुती उपयुक्त ठरते.
• पोटावर हळूवार मालिश केल्याने बाळाची पचनक्रिया सुधारू शकते असे काही अभ्यास सुचवतात. मलावरोध किंवा गॅसने पोट फुगले असल्यास नाभी घड्याळाच्या दिशेने तेल लावून गोल गोल मालिश केल्यास बाळास आराम पडतो असे अनेक आईंचे अनुभव आहेत. पोटातील वायू हालचाल करून बाहेर जाण्यास मदत मिळते.

वरील फायद्यांमुळे मालिश रित्या बाळाला बाळसे येण्यास हातभार लावू शकते (उदा. बाळ शांत व शांत झोपले की तो अधिक चांगले प्यायला-खायला तयार असतो). पण फक्त मालिश हाच वजन वाढवण्याचा रामबाण उपाय नाही हे लक्षात ठेवा. बालरोगतज्ज्ञांचेही म्हणणे आहे की मालिश निश्चित फायदेशीर आहे, परंतु बाळाला बाळसे येण्यासाठी केवळ मसाज पुरेसा नाही. योग्य आहार, पुरेशी झोप आणि वयानुसार शारीरिक हालचाल या सर्व गोष्टींचा परिणाम बाळाच्या वजनवाढीवर होतो. डॉक्टरांचा सल्ला: “तेल मालिश केल्याने थेट वजन वाढते हा दावा वैज्ञानिकदृष्ट्या सिद्ध झालेला नाही. त्यामुळे अशा कोणत्याही उपायांचा अवलंब करण्यापूर्वी डॉक्टरांचा सल्ला घेणे महत्त्वाचे आहे” असे फॅक्ट-चेकमधून स्पष्ट करण्यात आले आहे.

मालिश करताना काही खबरदारी घ्या: बाळाला खूप जोरात कशाप्रकारेही मसाज करू नका – त्यांच्या कोमल सांधेमध्ये जास्त दाब लागू नये. गरम तेल वापरत असाल तर ते त्वचेला लागण्याइतपत कोमट आहे याची तपासणी करा. मालिशासाठी एक विशिष्ट वेळ ठेवा (बहुधा आंघोळीआधी सकाळी किंवा रात्री झोपण्यापूर्वी). मालिश करताना बाळ आनंदी असेल, रडू नये याची काळजी घ्या; त्याच्याशी प्रेमाने बोलत, गाणी म्हणत मसाज केल्यास तो वेळ दोघांसाठीही आनंददायी होईल. मसाजानंतर बाळाला कोमट पाण्याने आंघोळ घालून स्वच्छ करा जेणेकरून त्वचेवरील अतिरिक्त तेल निघून जाईल. अशा प्रकारे नियमित मालिश केल्याने बाळाला आरामदायी झोप, चांगली भूक आणि आरोग्याचा लाभ होत जाईल.

बाळाला पुरेशी झोप: वाढीसाठी गरजेची गुरुकिल्ली

बाळाला बाळसे येण्यासाठी काय करावे – बाळाला बाळसे येण्यासाठी झोप हे अत्यंत महत्त्वाचे घटक आहे. लहान बाळ झोपेत वाढतात असे आपण नेहमी ऐकतो, आणि हे मोठ्या प्रमाणावर खरंही आहे. नवजात शिशु दिवसाला सरासरी १६ ते २० तासही झोपतात. उदाहरणार्थ, १ महिन्यांचे बाळ दिवसातून १४ ते १७ तास झोपते आणि झोपेतच त्याची वाढ होत असते. बाळाचा मेंदू झोपेत विकसित होतो, नवीन शिकण्याच्या क्षमता निर्माण होतात आणि शरीराबरोबर मेंदूचेही वाढीचे कार्य झोपेतच जोमात सुरू असते. शिवाय घन झोपेमध्ये वाढीस लागणारे जीएच (Growth Hormone) हे संप्रेरक अधिक प्रमाणात स्त्रवते, ज्यामुळे शरीराचे वाढीचे काम वेगाने होते. त्यामुळे ज्या बाळांची झोप शांत व पुरेशी होत नाही, त्यांची वाढ खुंटू शकते किंवा ते चिडचिडे होऊ शकतात.

वयानुसार बाळाच्या झोपेचे तासः जीवनाच्या पहिल्या २-३ महिन्यात बहुतेकवेळा बाळ झोपेत आणि दूध पिण्यातच घालवते. ही झोप पुरेशी होणे आवश्यक असते. ६ महिन्यांपर्यंतदेखील बाळ रात्रंदिवस मिळून १४-१५ तास झोपतच असते. जसजसे वय वाढते तसतशी दिवसभरातील एकूण झोपेची गरज कमी होत जाऊन १ वर्षाच्या बाळाला अंदाजे १२-१४ तास झोप पुरेशी ठरते (रात्रीचा १०-११ तासांचा कालावधी आणि दिवसभरात २ छोटे डुलकीचे स्लॉट धरून). मोठ्या मुलांमध्ये (Toddler वय १-३) ११-१२ तास, तर शाळेत जाणाऱ्या मुलांमध्ये रात्रीची १० तास शांत झोप सुचवली जाते. अर्थात ही सरासरी आहे – काही बाळांना थोडी कमी-जास्त झोप पुरेशी वाटू शकते.

पालकांनी बाळाच्या झोपेचे वेळापत्रक समजून घेऊन त्यानुसार दिनक्रम आखायला हवा. सुरुवातीला बाळ अनियमित वेळा झोपते व जागे होते, पण हळूहळू ३-४ महिन्यांनी त्याच्या झोपेचा पॅटर्न व्यवस्थित होत जातो. बाळ रात्रीचा दिवस समजायला लागला की रात्री लांब वेळ झोपून दिवसाढवळ्या थोडे कमी झोपायला शिकते. पालक म्हणून तुम्ही काही उपाय करू शकता: दिवसा घरात खेळ, संवाद अधिक करा आणि रात्रीची वेळ शांत, संथ करा. झोपताना नेमकी दिनचर्या ठेवा – उदा. रात्री ठराविक वेळी आंघोळ किंवा स्पंज बाथ, मग पाळण्यात हलके गुणगुणणे किंवा लोरी, मध्यम प्रकाश आणि शांत वातावरण. असे केल्याने बाळाला रात्रीची झोप गाढ येईल आणि दिवस-रात्र चक्र स्थिर होईल. जास्त गोंगाट, तेज दिवे किंवा स्क्रीन (टीव्ही/मोबाइल) प्रकाशाने झोपेवर विपरीत परिणाम होतो याची नोंद घ्या.

बाळ पुरेशी झोपल्यानंतर ताजेतवाने होऊन उठते, मग त्याची खेळण्याची व खाण्याची इच्छा चांगली निर्माण होते. त्यामुळे पर्यायाने त्याची आहाराची मात्रा आणि पोषण ग्रहण करण्याची क्षमता वाढते. उलट झोप अपुरी झाल्यास बाळ त्रासिक होऊन दूध/अन्न व्यवस्थित घेणार नाही. म्हणून झोप ही निरोगी वजन वाढीची गुरुकिल्ली म्हटली जाते. विशेषतः रात्रीची झोप अतिशय महत्त्वाची – कारण रात्री ८ ते सकाळी ४ या वेळात मेंदूचे विकसन व शारीरिक वाढ यांचे कार्य शिगेला असते. त्यामुळे शक्यतो रात्री बाळाला उशिरापर्यंत जागे ठेवू नका.

अंतिम टीप: बाळ रात्री सतत उठत असल्यास (उदा. भूक लागून किंवा ओलेपणा/कोलिकमुळे) त्यावर योग्य तो उपाय करा – झोपण्यापूर्वी दूध पाजून ठेवणे, डायपर कोरडे ठेवणे, गॅस होत असेल तर वायू सोडवण्यासाठी हलके पोट मालिश/ढेकर काढणे. बाळाची झोप पूर्ण व्हावी म्हणून प्रयत्नशील राहा, कारण चांगल्या झोपेतूनच चांगली वाढ होऊन बाळाला बाळसे येते हे नक्की.

आयुर्वेदिक व घरगुती उपाय

बाळाला बाळसे येणेबाबत आयुर्वेदिक आणि पारंपरिक घरगुती उपाय भारतीय संस्कृतीत लोकप्रिय आहेत. हे उपाय शतकानुशतके वापरले गेल्याने अनेक कुटुंबांचा विश्वास असतो की हे नैसर्गिक उपचार सुरक्षित व परिणामकारक आहेत. मात्र प्रत्येक बाळाचे शरीर वेगळे असते आणि त्यामुळे कुठलाही नवीन घरगुती उपाय सुरू करण्यापूर्वी थोडी काळजी आणि वैद्यकीय सल्ला घेणे हितावह ठरते. या विभागात काही आम साहित्य उपायांचा उल्लेख आणि त्याबाबतचे विज्ञान व सूचना पाहूया.

• बाळगुटी (जन्मगुटी): महाराष्ट्रात पारंपरिकपणे नवजात बाळांना बाळगुटी पाजणे ही पद्धत आहे. बाळगुटी म्हणजे आयुर्वेदिक जडीबुटीपासून बनवलेला एक काढा किंवा मसाला मिश्रण. सामान्यतः अश्वगंधा, सुंठ (सूखे आले), जायपत्री, वेखंड (वच), ज्येष्ठमध, हिरडा इ. औषधी वनस्पती यामध्ये असतात. हे सर्व घटक धुऊन-मिळवून आईच्या दूधात उगाळले जातात व ते दूध बाळाला पाजले जाते. असा समज आहे की बाळगुटी पाजल्याने बाळाची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते, पोटातील जंत निघून जातात, बाळाला भूक चांगली लागते व दात येण्याच्या वेदना कमी होतात. काही बाळांच्या बाबतीत अतिसार, सर्दी-खोकला किंवा बद्धकोष्ठता यांसारखे त्रास देखील बाळगुटीमुळे कमी होतात असे पारंपरिक अनुभव सांगतात. साधारणपणे बाळ जन्मल्यापासून ६-८ महिन्यांपर्यंत रोज सकाळी बाळगुटीचा एक लहान डोस द्यायची पद्धत काही कुटुंबांत आहे. विज्ञान आणि काळजी: आधुनिक वैद्यक शास्त्र आणि जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) मात्र नवजात शिशूंना कोणतेही घोट (काढे) पाजण्याच्या विरोधात आहेत. WHO च्या मते सहा महिन्यांपर्यंत बाळाने फक्त आईचे दूध किंवा फॉर्म्युला घ्यावा, त्याशिवाय काहीही (बाळगुटीच नव्हे तर पाणीसुद्धा) देऊ नये. कारण या काळात बाळाची मूळ गरज दूधच पूर्ण करू शकते आणि इतर पदार्थामुळे संसर्ग होण्याची शक्यता असते. वरकरणी नैसर्गिक असली तरी बाळगुटीचे डोस बाळाच्या कोमल शरीरासाठी कधी कधी जड जाऊ शकतात. बाजारात मिळणाऱ्या रेप्रेडीमेड बाळगुटीमध्ये प्रिझर्व्हेटिव्ह्ज असू शकतात जे अपायकारक ठरू शकतात. त्यामुळे अनेक बालरोगतज्ज्ञ “बाळगुटी पाजू नका” असा सल्ला देतात. जर पारंपरिक पद्धतीवर आपला विश्वास असेल आणि बाळाला गुटी द्यायचीच असेल, तर ती डॉक्टरांच्या सल्ल्याने व मर्यादित प्रमाणात द्या. कुठल्याही नव्या घटकाची ॲलर्जी किंवा साईड इफेक्ट तर होत नाहीये ना, यावर बारीक लक्ष ठेवा.
• भूक वाढवणारे घरगुती उपाय: काही घरगुती घटक बाळाची भूक सुधारण्यासाठी वापरले जातात. उदाहरणार्थ, अजवाइन (ओवा) आणि जिरे ही पचनवृद्धी तसेच भूक प्रबोधनासाठी प्रसिद्ध मसाले आहेत. मोठी माणसे जेवणानंतर जेठीमध पाणी किंवा सौफ (बडीशेप) खातात, तसाच विचार करून काही मातांमध्ये बाळासाठी ओवा-जिर्‍याचे पानी करण्याची प्रथा आहे. ओवा, जिरे, थोडी सुंठ आणि थोडी बडीशेप पाण्यात उकळून गाळून ती कोमट पानी एक चमचा एवढी बाळाला दिल्यास अपचन, गॅस इ. त्रास कमी होतो आणि त्यामुळे बाळ अधिक दूध पिऊन घेतो असा लोकानुभव आहे. अर्थात, हा उपाय ६ महिन्यांहून मोठ्या बाळांसाठीच वापरावा. सुंठ (आल्याची वाळलेली पूड) ही अजून एक उपयुक्त गोष्ट – सुंठ पावडर दुधात किंवा अन्नात क्षुल्लक प्रमाणात मिसळल्यास अन्न पचनास मदत मिळू शकते. पण प्रमाण अत्यंत कमी ठेवावे (चिमूटभर), कारण सुंठ उष्ण असते. द्राक्षांचा मुरांबा किंवा घरच्या घरी बनवलेले मनुका/किसमिस पाणी हे बद्धकोष्ठता दूर करण्यासाठी जुन्या स्त्रिया वापरत. २-३ काळ्या मनुका कोमट पाण्यात भिजवून ते पाणी चमच्याने बाळाला पाजल्यास पोट साफ होईल आणि बाळाला भूक लागेल असा हा उपाय असतो. हे देखील ६-८ महिने वय झाल्यावरच करावे.
• सूर्यप्रकाश आणि व्यायाम: आयुर्वेद सांगते की सूर्य किरणांमध्ये आरोग्यदायी गुण आहेत. लहान बाळाला हलका उन्हात (सकाळी कोवळ्या उन्हात १०-१५ मिनिटे) दिल्यास त्याच्या शरीरात जीवनसत्त्व डिंचे (Vit D) संश्लेषण होऊन हाडे मजबूत होतात आणि रोगप्रतिकारक शक्तीही सुधारू शकते. आधुनिक विज्ञानदेखील Vit-D ची पुरेशी पातळी बाळाच्या वाढीस अत्यंत गरजेची असल्याचे सांगते. म्हणूनच अनेक बालरोगतज्ज्ञ बाळाला रोज ठराविक ड्रॉप्स ने जीवनसत्त्व डिं द्यायला सांगतात. त्याऐवजी काही प्रमाणात नैसर्गिक सूर्यप्रकाश मिळाला तर उत्तमच. याचप्रमाणे बाळाला वयानुसार हालचालीची सवय लावणे (उदा. दिवसातून काही वेळ पोटावर झोपू देणे – Tummy Time, त्यातून मान-कंबर स्नायू बळकट होतात; बाळाचे पाय सायकल चालवल्यासारखे हलवणे – यामुळे गॅस जातो आणि पायांची लवचिकता वाढते) हेही घरच्या घरी करता येण्यासारखे उपाय आहेत.
• इतर पारंपरिक उपाय: काही घरगुती उपचार सर्रास वापरले जातात – जसे पोटात मुरडा/कळ येऊ नये म्हणून हिंगाचा लेप (हिंग पाण्यात कालवून नाभी लावणे), सर्दी होताच श्रृंग भस्म किंवा वीष्णु-तैलम सारख्या आयुर्वेदिक मिश्रणाचे अंगाला चोळण, दात येत असल्यावर जायफळ पाण्यात उगाळून त्याची चाटण देणे (जायफळ काहीसे शांतिवर्धक असते, त्यामुळे दात वेदनेने व्याकूळ झालेले बाळ थोडे शांत झोपते म्हणतात) इत्यादी. मात्र पुन्हा एकदा लक्षात – या सर्व घरगुती उपचारांना वैज्ञानिक दुजोरा कधी मिळाला आहे, कधी नाही. बाळाच्या बाबतीत प्रयोग करताना फार दक्षता घ्यावी. जरी एखादा उपाय नैसर्गिक असला तरी तो कोवळ्या बाळाच्या physiology साठी योग्य आहे का हे पाहणे आवश्यक. उदा. मध ही नैसर्गिक गोष्ट पण एक वर्षाखालील बाळाला मध देणे धोकादायक ठरू शकते (बॉट्युलिझम विषबाधा होण्याचा धोका). त्यामुळं “घरगुती उपचार” ह्या गोष्टींसोबत डॉक्टरांचा सल्ला आणि काळजी हे दोन शब्द नेहमी गुंफून ठेवा.

संक्षेपाने, आयुर्वेदिक आणि घरगुती उपाय हे पूरक सहाय्यक म्हणून उपयोगी पडू शकतात, मात्र त्यांना मुख्य उपचार समजू नका. बाळाला बाळसे येण्यासाठीचा पाया नेहमी संतुलित आहार, प्रेमळ देखभाल आणि वैद्यकीय मार्गदर्शन यांवरच असेल. कोणताही घरगुती उपाय सुरू करण्यापूर्वी बालरोगतज्ज्ञांचा सल्ला अवश्य घ्या, विशेषत: बाळ खूपच लहान असल्यास.

बालरोगतज्ज्ञांचा सल्ला आणि वैद्यकीय मार्गदर्शन

बाळाची वाढ आणि वजन हे नेहमी डॉक्टरांच्या मार्गदर्शनाखाली देखील मॉनिटर केले पाहिजे. नियमित तपासण्या (प्रत्येक महिन्याला किंवा ठरविक अंतराने) करून वाढ चार्टवर (Growth Chart) बाळाची उंची, वजन आणि डोकेचा घेर इ. मोजले जातात. या मोजमापांच्या आधारे बाळाची वाढ त्याच्या वय आणि लिंगानुसार सरासरी मार्गावर आहे की नाही ते समजते. जर वाढ कमी वाटत असेल तर लवकर लक्षात येऊन उपाययोजना करता येतात. डॉक्टरांना बाळाचे वजन आणि आहाराबद्दल असलेले सर्व प्रश्न नि:संकोच विचारा.

काही महत्वाचे वैद्यकीय सल्ले पुढीलप्रमाणे:

• ६ महिन्यांपर्यंत फक्त दूध: हा मुद्दा पुनः एकदा येथे अधोरेखित करतो की सहा महिने वयानंतरच घन आहार सुरू करावा. त्याआधी बाळाचे वजन कमी वाटत असेल तरीही घाईने Cerelac किंवा दल्याचे पाणी सुरू करू नका, कारण बाळाची मूळ पोषण garaj दूधातून पूर्ण होत असते. जर वजन जास्तच कमी असेल तर डॉक्टरांच्या सल्ल्याने अधिक वारंवार स्तनपान, किंवा फॉर्म्युला मिल्कचे प्रमाण वाढवावे. काही विशेष परिस्थितीत (उदा. वेळेपूर्वी म्हणजे प्रीमॅच्योर जन्म झालेल्या बाळांच्या बाबतीत) स्पेशल फॉर्म्युला किंवा ब्रेस्ट मिल्क फोर्टिफायर पावडर डॉक्टरांनी सांगितल्यासच वापरावी – हे दुधात मिसळून अतिरिक्त कॅलरी-प्रथिनांचा पुरवठा करतात.
• लोह व जीवनसत्त्वे पूरक: सहसा पूर्णवेळ जन्मलेल्या आरोग्यदायी बाळांना पहिले ६ महिने कोणत्याही जीवनसत्त्वांच्या पूरकाची गरज नसते (Vit-D वगळता). पण ६ महिन्यानंतर बाळाची लोह (iron) गरज वाढते. जर बाळ केवळ स्तनपानावर असेल तर ६ महिन्यानंतर कधीकधी डॉक्टर लोहाची सिरप स्वरूपात कमतरता भरून काढायला देऊ शकतात. Iron deficiency टाळणे अत्यंत गरजेचे आहे कारण लोह कमी पडले की रक्ताहेतु (अॅनिमिया) होऊन बाळाची भूक मंदावते व वजन वाढ थांबू शकते. तसेच Vitamin D प्रत्येक बाळाला रोज आवश्यक असतो (१ वर्ष वयानंतरदेखील). बाळाला पुरेसा सूर्यप्रकाश मिळत नसल्यास Vit-D चे थेंब डॉक्टरांनी सुचवावेत. काही ठराविक परिस्थितीत (उदा. शाकाहारी मातेकडून स्तनपान, अर्भकाला काही अपचनाचे त्रास) विटॅमिन बी12 किंवा इतर सुक्ष्म पोषक देते लागतात का हे डॉक्टर ठरवू शकतात. अर्थात हे सर्व तज्ज्ञांच्या सल्ल्यानेच करा.
• भूक वाढवणाऱ्या टोनिक/सप्लिमेंटबद्दल वास्तव: वजन कमी असले की पालक घाबरून विविध भूक वाढवणारे सिरप किंवा “पेप्टन, सारीला” असे पेय देण्याचा सल्ला इतरांकडून घेतात. पण डॉक्टरांचे मत आहे की अशा भूक वाढवणाऱ्या टॉनिक्सना फारसे वैज्ञानिक आधार नाही. “टॉनिकने कंपन्या मोठ्या होतात, मुलं नाहीत” असे मार्मिक उद्गार काही तज्ज्ञांनी काढले आहेत. त्यामुळे डॉक्टरांच्या आग्रहाशिवाय अशी कोणतीही औषधे किंवा सप्लिमेंट आपल्या मनाने बाळाला देऊ नका. त्यापेक्षा नैसर्गिक मार्गाने, आहारवाढीद्वारे भूक आणि वजन वाढवा ही सर्वोत्तम वाट आहे.
• आजारी पडल्यावर वजन घटते: लहान बाळ आजारी पडल्यावर (उदा. सर्दी, जुलाब, ताप) तात्पुरते त्याचे वजन कमी होऊ शकते कारण अशा वेळी तो नीट खात-पित नाही. त्यामुळे आजारपणात आणि त्यानंतरच्या काळात बाळाची विशेष काळजी घ्या. जुलाब झाल्यास डॉक्टरांच्या सल्ल्याने ORS द्या ज्याने शरीरातल्या क्षारांचे संतुलन बिघडणार नाही. आजारातून बाळ बरे होताच पुन्हा त्याचा आहार पूर्ववत करा आणि आवश्यकतेपेक्षा जास्त द्रवपदार्थ पाजून किंवा दूध पाजून ठेवू नका – त्याला भूक लागेल तसा घन आहार भरवा जेणेकरून त्वरीत वजन परत येईल. दीर्घकाल आजारी असणाऱ्या किंवा वारंवार संसर्ग होणाऱ्या मुलांचे वजन अपेक्षेपेक्षा कमी राहू शकते. त्यामुळे लसीकरण वेळेवर करून घेणे, घरातील स्वच्छता राखणे, बाळाच्या हातात सतत येणाऱ्या वस्तू निर्जंतुक ठेवणे यासारख्या बाबी काटेकोर पाळा. बाळ आजारी पडणे कमी होईल तर वजन आपोआप चांगले राहील.
• इतर वैद्यकीय मुद्दे: काही अपवादात्मक स्थितीत बाळाचे वजन वाढू शकत नाही – जसे की काही चयापचयाच्या जन्मजात तक्रारी, हार्मोनदृष्ट्या व्याधी, अपचनाच्या समस्या (दूध पचवू न शकणे – लॅक्टोज इन्टॉलरन्स वगैरे), क्रोनिक संक्रमण (तपासावे लागू शकते). पण अशी कारणे फारच दुर्मिळ आहेत. बहुतांश वेळा आहारात कमतरता किंवा फीडिंग पद्धतीत काही त्रुटी असेल तरच वजन कमी राहते, आणि ती दुरुस्त करता येते. जर डॉक्टरला शंका आली तर तो काही चाचण्या सुचवेल. परंतु पालकांनी याद राखावे की प्रत्येक बाळ वेगळे असते – कोणाचे शरीरपट्टी लहान तर कोणाचे मोठी, कोणाची थोडी जास्त चबी तर कोणाचा बॉडी टाइप नैसर्गिकरित्या स्लिम. त्यामुळे इतर मुलांशी तुलना करत बसू नका, तर तुमच्या बाळाची स्वतःची वाढ कशी चालली आहे ते पाहा.
• नियमित सल्ला घ्या: तुमचा बालरोगतज्ज्ञ हा तुमचा विश्वासू मार्गदर्शक आहे. बाळाच्या आहाराबाबत, वजनाबाबत काही शंका, भीती असतील तर त्यांच्याशी बोला. कितीही किरकोळ प्रश्न वाटला तरी विचारायला संकोच करू नका – उदाहरणार्थ, “दात येताना बाळ काहीच खात नाही, काय करू?” किंवा “या वयात वजन किती हवं?” असे. योग्य ते मार्गदर्शन तुम्हाला मिळेल. प्रत्येक ठराविक वयानुसार बाळाच्या वाढीचे मार्गदर्शक तत्त्व असतात, जसे ६ महिन्यांनी वजन दुप्पट होणे, १ वर्षाने तिप्पट, इ. याबाबत डॉक्टर तुम्हाला सांगतील. वजन वाढीचा आवाका समजावून सांगतील आणि जर कमी-जास्त असेल तर विशेष काय करावे तेही सुचवतील.

करावेत असे काही उपाय (Dos) आणि टाळाव्यात अशा काही गोष्टी (Don’ts)

शेवटी, बाळाला व्यवस्थित बाळसे येण्यासाठी खालील करावे व करू नये यादीचे पालन उपयुक्त ठरेल:

कराव्यात (Do’s):

• आईच्या दुधावर भर द्या: जन्मतःच स्तनपान सुरू करा आणि सहा महिने फक्त आईचे दूध द्यायचे या नियमाचे पालन करा. आईचे दूध हे बाळासाठी अमृतच आहे. स्तनपानामुळे बाळाला पौष्टिक घटक तर मिळतातच, शिवाय रोगप्रतिकारक शक्तीही वाढते.
• वारंवार आहार द्या: नवजात बाळाला दर २-३ तासांनी किंवा मागणीप्रमाणे दूध पाजावे. जेव्हा पूरक आहार सुरू कराल, तेव्हा सुरुवातीला दिवसातून १-२दा घन आहार आणि उरलेला वेळ दूध असे करा. नंतर हळूहळू आहार वाढवा. लहान बाळांचे पोट लहान असते, त्यामुळे कमी प्रमाणात पण वारंवार खायला दिले तर जास्त प्रमाणात कॅलरीज घेऊ शकतील.
• संतुलित आणि पौष्टिक आहार द्या: सहा महिन्यानंतर बाळाच्या आहारात विविध कार्बोहायड्रेट, प्रथिने आणि मेदाचे स्त्रोत समाविष्ट करा. भात-खिचडी, डाळी, फळभाज्या, फळे, दूध व दुग्धजन्य पदार्थ इ. सर्वांचे समतोल असू द्या. केळी, सफरचंद, रताळे, गाजर, बटाटा, भात, तूप, डाळी, अंडी, मासे (आवडत असल्यास) असे वजन वाढवणारे आणि पौष्टिकतेने भरघोस पदार्थ आहारात आवर्जून सामील करा. उदाहरणार्थ, केळे आणि चिकू यांसारखी फळे कॅलरीज व नैसर्गिक साखर भरपूर असल्याने वजन वाढवू शकतात, तर डाळी-सोयाबीन यांमध्ये भरपूर प्रथिनं आहेत जी बाळाच्या स्नायूंची वाढ करून वजन वाढीस मदत करतात.
• द्रवपदार्थ आणि हायड्रेशन: बाळाला पुरेसे द्रव मिळत आहेत याची खात्री करा. स्तनपान करणाऱ्या आईने स्वतः हायड्रेटेड राहावे जेणेकरून दूधपुरवठा नीट होईल. पूरक आहार सुरू केल्यानंतर बाळाला थोडेसे उकळून थंड केलेले पाणी दिवसातून काहीवेळा देते येईल (विशेषतः जेवणानंतर).
• नियमित मालिश व खेळ: बाळाला रोज कोमट तेलाने हलक्या हाताने मालिश करा. मालिशने बाळाला शांत झोप आणि स्नायूंना बळकटी मिळेल. यासोबतच दिवसभरात बाळाशी खेळा, त्याला वयोगटानुसार हालचाल करण्यास उत्तेजित करा – जस की समोर रंगीत खेळणी धरण्यास प्रवृत्त करणे, पोटावर थोडे वेळ ठेवून रांगायला प्रोत्साहन इ. बाळ जितका सक्रिय राहील तितकी त्याची भूक वाढेल आणि खाल्लेले अन्नही अंगी लागेल.
• पुरेशी झोप सुनिश्चित करा: वर सांगितल्याप्रमाणे, बाळाला वयाचे प्रमाण लक्षात घेता रात्री आणि दिवसा मिळून आवश्यक तास झोप मिळेल याकडे लक्ष द्या. शांत, आरामदायी झोपेसाठी वातावरण तयार करा – झोपण्यापूर्वी अन्न/दूध, मालिश आणि लोरी किंवा शांत संगीत यांचा समावेश असलेली bedtime routine ठेवली तर बाळ लवकर झोपी जाते. पुरेशी झोप घेतलेले बाळ उत्साहीपणे खाते आणि लवकर वजन धरते.
• नियमित आरोग्य तपासणी व लसीकरण: बाळाच्या आरोग्याचे नियमित परीक्षण होत आहे याची खात्री करा. वेळेवर लसी देऊन ठेवा कारण लसीबाबत हलगर्जी केल्यास टाळता येण्याजोगे आजार होऊ शकतात, ज्यामुळे बाळाचे आरोग्य खालावून वजन घटू शकते. प्रत्येक डॉक्टर भेटीत बाळाचे वजन मोजून घ्या आणि मागील रेकॉर्डशी तुलना करून पाहा.
• प्रेम आणि संवाद: हे जरी ऐकायला साधे वाटले तरी बाळाच्या आरोग्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. बाळाशी भरपूर खेळा, हसा-बोल For म्हणजे त्याचा विकास उत्तम होईल. आनंदी बाळ नैसर्गिकरीत्याच चांगले दूध पिते/खाते आणि त्याची शारीरिक वाढही उत्तम होते. ताण-तणावमुक्त वातावरण, भरपूर प्रेम आणि जिव्हाळा हे देखील अप्रत्यक्षपणे बाळाच्या वजनवाढीचे गुपित आहे.

टाळाव्यात (Don’ts):

• लवकर घन आहार सुरू करू नका: काही पालक घाईने ३-४ महिन्यांतच बाळाला पेज, फ्रूट ज्यूस वगैरे देऊ लागतात, पण हे टाळा. सहा महिन्यांच्या आत कोणतेही घन/अर्धघन अन्न देऊ नये. यामुळे बाळाच्या अपुऱ्या विकसित पचनसंस्थेला ताण बसू शकतो. तसेच सुरुवातीचे सहा महिने पाणी, मध, साखरपाणी, बाळगुटी काहीही देऊ नका. आईचे दूध पुरेसे आहे.
• जबरी किंवा जोरजबरदस्तीने खाऊ घालू नका: बाळ खाण्यास विरोध करत असेल तर रागावू नका, त्याला ओरडू नका. अशाने त्याच्या मनात खाण्याबद्दल नकारात्मक भावना तयार होऊ शकते. त्याऐवजी काही काळ थांबा, त्याचे लक्ष वेधून दुसऱ्या काहितरी पद्धतीने पुन्हा खाऊ घालण्याचा प्रयत्न करा.
• जंक फूड आणि वरचे खाणे: जरा मोठे होताच बाळ अनेकदा पोटभरीसाठी नव्हे तर चवीसाठी खाणे मागू लागते. बिस्कीट, केक, चॉकलेट, कुरकुरे, Wafers, कोल्ड ड्रिंक्स असे जंक फूड किंवा वरचे चटपटीत खाणे शक्यतो देऊ नका. अशा खाद्यपदार्थांमध्ये पोषणमूल्य नसते आणि उलट पोट भरल्यासारखे वाटून बाळ जेवणार नाही. विशेषत: मैद्याचे पदार्थ (बिस्कीट, ब्रेड, केक) आणि जास्त साखरेचे पदार्थ (पेढे, बर्फी, चॉकलेट) टाळावेत, कारण हे लहान मुलांच्या पोटात गेल्यावर पचननलिकेत गडबड करून भूक मंदावण्याचे प्रमाण वाढवतात.
• अतिसाखर किंवा मीठ देणे टाळा: १ वर्षाखालील बाळाच्या अन्नात उगाच मीठ किंवा साखर घालू नका. थोडे चव बदलण्यासाठी अगदी चिमूटभर मीठ चालू शकते, पण गरजेपेक्षा जास्त मीठ/साखर हानिकारक ठरू शकते (लहान मूत्रपिंडे क्षारांचे ओझे सहन करू शकत नाहीत, आणि गोड पदार्थांनी दात येण्याआधीच लागू शकते). बाळाच्या अन्नाची मूळ चवच त्याला अनुभवू द्या, त्यानेच पुढे जाऊन त्याचे नैसर्गिक चवी ओळखण्याचे गुण विकसित होतील.
• स्क्रीनसमोर जेवू देऊ नका: लहान मूल जेवताना फार चुळबुळ करते म्हणून काही पालक मोबाईलवर कार्टून लावून किंवा टीव्हीसमोर बसवून त्याला घास भरवतात. सुरुवातीला हा उपाय सोपा वाटला तरी याची सवय बाळासाठी वाईट आहे. स्क्रीनसमोर लक्ष द्यायचे म्हणून बाळ नकळत खाते, पण त्याला नंतर न भूकेची जाणीव होते न जेवल्याचे समाधान. शक्यतो अशा सवयी टाळाव्यात. त्याऐवजी जेवताना संवाद साधा, अन्य मार्ग वापरा.
• घरच्या इलाजांमध्ये अति करू नका: वर उल्लेखलेले घरगुती उपाय माफक प्रमाणात आणि गरज असेल तेव्हाच करावेत. अती प्रत्येक गोष्ट वाईट – दररोजच मनुका पाणी, सतत गुटीचे प्रयोग, किंवा अति प्रमाणात सुंठ/हिंग देणे हे त्रासदायक होऊ शकते. कोणताही संशयास्पद लक्षण दिसलं (उदा. अंगावर लालचट पुरळ, पोट बिघाड) तर लगेच तो उपाय थांबवा आणि डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.
• औषधे स्वतः देऊ नका: वजन वाढावे म्हणून स्वतःहून कोणतेही औषध किंवा सप्लिमेंट (उदा. स्टिरॉइडयुक्त औषधे, भूक वाढवणारे सीरप वगैरे) बाळाला देऊ नये. तसेच इतर पालकांनी सुचवलेले किंवा ऑनलाईन वाचलेले कोणतेही टॉनिक/पावडर डॉक्टरांचा सल्ल्याविना वापरू नका. प्रत्येक बाळाच्या प्रकृतीनुसार आवश्यक ती उपचारपद्धती फक्त तज्ज्ञ ठरवू शकतात.

निष्कर्ष

बाळाला बाळसे येण्यासाठी करावयाच्या उपायांची मिळून मोट अशी आहे की प्रेम, काळजी आणि संतुलित पोषण या त्रिसूत्रीनेच बाळाची निरोगी वाढ शक्य होते. बाळाचा आहार हा त्याच्या शारीरिक वाढीचा आधारस्तंभ असल्याने पौष्टिक आहाराकडे प्रथम लक्ष द्या. पारंपरिक मालिश आणि पूर्ण झोप या दोन गोष्टी बाळाच्या शरीराला सक्षम ठेवण्यासाठी आणि वाढीस गती देण्यासाठी अतिशय उपयुक्त आहेत. त्याचबरोबर, आपल्या आजी-आजोबांनी दिलेले काही घरगुती सल्ले मदतीचे ठरू शकतात, पण ते नेहमी वैद्यकीय मार्गदर्शनासोबतच वापरा. आजच्या काळातील बालरोगतज्ज्ञांचाही भर हा संतुलित आहार, स्वच्छता, लसीकरण आणि प्रेमळ संगोपन यावर असतो – टॉनिक किंवा जादुई शॉर्टकट्सवर नाही. त्यामुळे पालकांनी सुयोग्य सवयी लावून आणि डॉक्टरांच्या संपर्कात राहून बाळाची वाढ तपासली पाहिजे.

प्रत्येक बाळाची बाळसे येण्याची कहाणी वेगळी असते. कुणाचे दात लवकर येतात तर कुणाचे उशीरा; त्याचप्रमाणे काही बाळे गुटीगुटी दिसतात तर काही किंचित श्रिमंत प्रकृतीची असतात. मुलांच्या वाढीच्या प्रमाणावर प्रेमाचा आणि आनंदाचा प्रभाव सर्वाधिक असतो. तणावमुक्त, प्रेमपूर्ण वातावरणात वाढणारे बाळ भावनिकदृष्ट्याही सुदृढ राहते. पालकांनी सतत तुलना किंवा चिंता न करता दिलेल्या मार्गदर्शनानुसार प्रयत्न करत राहावे. योग्य आहार, पुरेशी झोप, नियमित हालचाल आणि वैद्यकीय सल्ला यांच्या योग्य मिलाफातून तुमचे बाळ निश्चितच निरोगी वजन घेत वाढू लागेल. काळजीपूर्वक आणि प्रेमाने केलेली प्रत्येक गोष्ट बाळाच्या आरोग्यास एक पाऊल पुढे नेणारी ठरते. तुमचे बाळ गुटगुटीत हासतमुख होऊन वाढत राहो हीच शुभेच्छा!

हे सुद्धा वाचा –

• त्रिफळा चूर्ण कसे बनवावे | घरच्या घरी रेसिपी, फायदे व सेवन पद्धत 2025
• रुक्मिणी स्वयंवर पारायण कसे करावे | Rukmini Swayamvar Parayan Kase Karave 2025

FAQs on बाळाला बाळसे येण्यासाठी काय करावे