आले पिकावरील कीड नियंत्रण कसे करावे: Best IPM, जैविक व रासायनिक उपाय 2025

आले (Zingiber officinale) पिकावर विविध कीटक व रोगांचा प्रादुर्भाव होऊन उत्पन्नात मोठी घट येऊ शकते. आले पिकावरील कीड नियंत्रण (ginger pest control) प्रभावीपणे करण्यासाठी जैविक, रासायनिक व एकात्मिक कीड व्यवस्थापनाच्या पद्धतींचा मिलाप करणे आवश्यक आहे. या लेखात आपण आले पिकातील प्रमुख किडी (उदा. कंदमाशी, खोडकिडा, पाने गुंडाळणारी अळी, हुमणी व सूत्रकृमी) व त्यांच्या लक्षणांपासून सुरुवात करून प्रत्येकासाठी प्रतिबंधक उपाय, जैविक नियंत्रण, रासायनिक नियंत्रण आणि एकात्मिक कीड व्यवस्थापनाचे (Integrated Pest Management – IPM) मार्ग जाणून घेऊ. शेवटी शेतकऱ्यांना उपयोगी ठरणारी सरळ भाषेतील सारांश सूचना दिलेली आहे. माहिती विश्वसनीय स्रोतांवर आधारित असल्याने शेतकरी बंधू निर्धास्तपणे या उपायांचा अवलंब करू शकतात.

आले पिकावरील प्रमुख किडी व त्यांची लक्षणे

आल्यावरील काही सर्वाधिक नुकसानकारक कीड आणि त्यांच्या प्रादुर्भावाची लक्षणे पुढीलप्रमाणे दिसून येतात:

• कंदमाशी (Rhizome Fly in Ginger) – कंदमाशी ही माशी प्रकारातील कीड असून मादी माशी आल्यानच्या जमिनीवर उघड्या राहिलेल्या कंदावर किंवा खोडाच्या बुंध्याजवळ अंडी घालते. सुमारे ५–७ दिवसांनी अंड्यातून लहान लालसर अळ्या बाहेर येऊन त्या आलूच्या कंदात शिरतात. अळ्या कंदाच्या आतील गर ऊतक खातात, ज्यामुळे कंदांना जखमा होतात व त्यामधून दुय्यम रोगजंतूं (बुरशी, सूत्रकृमी इ.)चा प्रवेश होतो. त्यामुळे कंद मऊ पडून पाणी सुटते व कुजायला सुरूवात होते. परिणामतः आलूचे गड्डे सडून दुर्गंधी येते आणि पाने पिवळी पडून रोपाचे वाढ थांबते.
• खोडकिडा (Shoot Borer) – ही किड एक लहान नारंगी रंगाचा पतंग (फुलपाखरूसदृश कीड) आहे ज्याच्या पंखांवर काळे ठिपके असतात. याची अळी लालसर तपकिरी रंगाची असून अंगभर लहान काळे ठिपके असतात. अळी आल्ह्याच्या कोवळ्या पानांचे कडे खाते आणि खोडात छिद्र पाडून आतल्या बाजूचे ऊतक खाते. खोडात आलेले छिद्र म्हणजे आत अळी जिवंत असल्याचे लक्षण आहे. प्रादुर्भाव झालेल्या झाडांची मधली मुख्य पाने पिवळी पडतात व सुकून जातात. कालांतराने पूर्ण खोड वाळू लागते (मृत हृदयाची लक्षणे दिसतात). लक्षणे दिसताच खोड चिरून पाहिले असता आत लालसर अळी आढळते.
• पाने गुंडाळणारी अळी (Leaf Roller / Skipper) – ही अळी साधारणपणे हंगामाच्या उत्तरार्धात (ऑगस्ट अखेर ते नोव्हेंबर मध्य) आढळते. हिरव्या रंगाची अळी पाने लांबट गुंडाळून त्यात लपून बसते व पाने आतील बाजूने कुरतडते. पूर्ण वाढ झालेली अळी या गुंडाळलेल्या पानांतच कोषावस्थेत जाते, त्यामुळे कधी कधी संपूर्ण पान गुंडाळलेल्या अवस्थेत सुकते. भारी संक्रमण झाल्यास पाने वाकडे-वळकटी होऊन पूर्णपणे सुकून जातात, ज्यामुळे वनस्पतीची प्रकाशसंश्लेषण क्षमता कमी होते.
• हुमणी (White Grub) – हुमणी ही जमिनीतील भुंगेऱ्यांची (बीटल) अळी आहे जी मुळांवर व नवजात आलू गड्ड्यांवर आक्रमण करते. पांढुरक्या रंगाची जाड अळी पहिल्या अवस्थेत जमिनीतल्या सेंद्रिय पदार्थावर (शेणखत इ.) उपजीविका करते आणि नंतर मुळे व गड्ड्यांवर तुटून आक्रमण करते. जास्त प्रादुर्भाव झाल्यास आलूचे मुळे व कंद पूर्णपणे कुरतडले जातात. परिणामी, पिके पिवळी पडतात, वाढ थांबते व रोपे सुकू लागतात. प्रादुर्भावग्रस्त झाडे जमिनीतून सहज उपटून येतात कारण त्यांचे मुळे खालून खालून खाल्ल्याने धर बसत नाहीत.
• सूत्रकृमी (Nematodes) – सूत्रकृमी हे मायक्रोस्कोपने दिसणारे सुक्ष्म किडे आहेत जे जमिनीत आलूच्या मुळांभोवती राहून सुईसारख्या मुखांगाने मुळातील रस शोषून घेतात. यामुळे रोपांच्या वाढीला खीळ बसते, फुटवे कमी येतात आणि पाने पिवळी पडू लागतात. सुरुवातीला मुख्य शेंडा मलूल होऊन वाकतो आणि नंतर पूर्ण झाड मरते. काही सूत्रकृमी (उदा. रूट-नॉट नेमाटोड) मुळांवर लहान गाठी निर्माण करतात. हे किडे नंतर आलूच्या कंदात शिरतात ज्यामुळे कंदाच्या आत कुज सुरू होते व तपकिरी रंगाचे डाग पडतात. किडींनी केलेल्या जखमांतून रोगकारक बुरशींचा शिरकाव होऊन कंदकूज रोग वाढीस लागतो. त्यामुळे आलूचे गड्डे आतून पचपचीत होऊन दुर्गंधीयुक्त द्रव बाहेर येतो.

वरील कीड ओळखण्यासाठी शेतकऱ्यांनी पिकांची नियमित पाहणी करणे गरजेचे आहे. पानांचे रंग, छिद्रे, मरत चाललेली मध्य शेंडी किंवा कुजत असलेले कंद दिसताच त्वरित नियंत्रणाच्या उपाययोजना सुरू कराव्यात. खाली विविध नियंत्रण पद्धतींची सविस्तर माहिती दिली आहे.

प्रतिबंधक उपाय व चांगल्या शेती पद्धती (Good Agricultural Practices)

आले पिकावरील कीड नियंत्रण कसे करावे – पिकावर कीड प्रादुर्भाव होऊच नये यासाठी सुरुवातीपासूनच काही प्रतिबंधक उपाय व सांस्कृतिक पद्धती अवलंबल्यास कीड नियंत्रित ठेवता येते. हे उपाय एकात्मिक कीड व्यवस्थापनाचाच एक भाग आहेत. महत्त्वाच्या प्रतिबंधक उपायांपैकी काही पुढीलप्रमाणे:

• आरोग्यदायी बियाणे व रोपांची निवड: लागवडीसाठी नेहमी निरोगी, कीडमुक्त आणि रोगमुक्त बी कंदांची निवड करावी. बियाणे कंदांची योग्य प्रकारे प्रक्रिया (Seed Treatment) करणे हा कीड व रोग प्रतिबंधाचा महत्त्वाचा टप्पा आहे. भारतीय मसाला संशोधन संस्थेच्या (ICAR-IISR) शिफारसीनुसार लागवडीपूर्वी आलूचे बी-कंद ३० मिनिटे मॅन्कोजेब (0.3%) आणि क्विनॉलफॉस (0.075%) या मिश्रणात बुडवून नंतर सावलीत वाळवावेत. अशी प्रक्रिया केल्याने कंदावरील बुरशी व कीटक अंडारूपातच नष्ट होतील. तसेच काही कृषी विज्ञान केंद्रे कंद लागवडीआधी ट्रायकोडर्मा हरझियानम (०.८%) द्रावणात ३० मिनिटे बुडवण्याचाही सल्ला देतात, ज्यामुळे मृद्रोग (soft rot) व जमिनीतील इतर घटकांचा प्रादुर्भाव कमी होतो. बीजप्रक्रिया ही पहिली बचावाची पायरी ठरू शकते.
• पीक फेरबदल (Crop Rotation): आले आणि इतर कंदपिकांवरील कीड व रोगांचा प्रादुर्भाव सतत त्याच जमिनीत पीक घेतल्यास वाढतो. त्यामुळे आल्यानंतर पुढील हंगामात किमान एक किंवा दोन वर्षे तृणधान्ये (भात, ज्वारी, मका इ.) किंवा कडधान्ये यांसारखी नसाळ पीके घेऊन पीक फेरपालट पद्धती अवलंबावी. अशा गैरआतिथ्य पीक फेरबदलाने जमिनीत कीडींची संख्या कमी होते व रोग प्रसार खंडित होतो. उदाहरणार्थ, आल्याच्या अंतरपीक म्हणून भात किंवा इतर तृणधान्य पिके घेणे कीड आक्रमण कमी करण्यात मदत करते. आलू-पिकावर प्रादुर्भाव करणाऱ्या बुरशी व सूत्रकृमींना भोपळा, वांगं, बटाटा, टोमॅटो यांसारखी पिकेही आश्रय देऊ शकतात, त्यामुळे अशा पिकांची फेरपालट टाळावी. झेंडूचे पीक सापळा पिक म्हणून घेतल्यास जमिनीतल्या सूत्रकृमींची संख्या कमी होते, कारण झेंडूच्या मुळांतून सुत्रकृमींना मारक पदार्थ बाहेर पडतात.
• शेत स्वच्छता व पिकाचे अवशेष व्यवस्थापन: काढणीनंतर शेतात राहिलेले पिकांचे अवशेष, सडलेले कंद, संक्रमित खोड इत्यादी गोळा करून नष्ट करावेत. शेतात पडून राहिलेल्या या संक्रमित अवशेषांमधून पुढील हंगामात किडींची पैदास होऊ शकते. जमिनीत राहिलेल्या आलूच्या गड्ड्यांमधून कंदमाश्या व अन्य कीड पुन्हा उद्भवू शकतात, त्यामुळे अशा “राखीव” (volunteer) झाडांचे पूर्ण उच्चाटन करणे गरजेचे आहे. भांगललेल्या किंवा उघड्या कंदांना मातीनं झाकून टाकावं आणि वेळेवर भरणी (माती चढवणे) करावी जेणेकरून माशी अंडी घालण्यासाठी कंद उघडे पडणार नाहीत. जमिनीत खोल नांगरणी करून उन्हाळ्यात खुली ठेवली तर सुरुवातीच्या पावसात बऱ्याच कीडींच्या अळ्या, कोष नष्ट होतात (सूर्यप्रकाश, तापमानामुळे).
• योग्य लागवड काळ व अंतर: शक्यतो आलेंची लागवड ज्या हंगामात कीडीचा प्रादुर्भाव कमी होतो त्या कालावधीत करावी. काही संशोधनानुसार हिवाळ्यात किंवा लवकर (जानेवारी-फेब्रुवारी) लागवड केलेल्या आलू पिकावर कंदमाशीचा प्रादुर्भाव कमी होताना आढळला आहे, तुलनेने उशिरा (उदा. पावसाळ्यात) लागवड केलेल्या पिकांवर प्रादुर्भाव जास्त होतो. लागवडीचे अंतर योग्य राखावे (सुत्रकृमी व रोगांचा प्रसार कमी करण्यासाठी एकांतर अंतरालय पाळावा). मध्यम अंतर आणि योग्य दाटीमुळे झाडांची निरोगी वाढ होते व एकमेकांवरील कीडप्रसाराचे प्रमाण कमी होते.
• भूसंधारण व खत व्यवस्थापन: नीट जलनिस्सारण (drainage) होईल अशी सोय शेतात ठेवावी. आले पिकाला पाणीस्तर सहन होत नाही, पाणी साचल्यास कंद सडण्याचे आणि कीड/रोग वाढण्याचे प्रमाण जास्त असते. बेड तयार करताना उंच व कमी रुंद बेड ठेवावेत जेणेकरून पावसाचे पाणी साचणार नाही. सेंद्रिय खतांचा पुरेपूर वापर (शेणखत, कंपोस्ट इ.) करून जमिनीची सुपीकता वाढवावी. संतुलित खत व्यवस्थापन केल्यास झाडे मजबूत वाढतात व किडींना प्रतिकार करू शकतात. नत्रखतांचा अतिरेक टाळा – कारण जास्त नत्रामुळे कोवळे भाग रसभरित होऊन मावा, तुडतुडे अशा शोषक किडींना आमंत्रण मिळते. आले पिकासाठी हिरवळीचे खते आणि आच्छादन (mulching) करणे फायदेशीर ठरते. लागवडीच्या वेळीच दर एकराला ४-५ टन निंबोळी पाने, विटेक (निर्गुडी) पाने किंवा लँटाना झुडुपाची पाने यांनी हरित आच्छादन करावे आणि ४० व ९० दिवसांनी प्रत्येकी ~२ टन प्रती एकर या दराने पुनर्मुल्चिंग करावे. अशा सुगंधी पानांच्या आच्छादनामुळे जमिनीतील आर्द्रता टिकून राहते, तण नियंत्रण होते तसेच लॅंटाना/निर्गुडीमधील वासामुळे खोडकिड्यासारख्या किडींचा उपद्रव कमी होऊ शकतो.
• नियंत्रित सिंचन व पाणीव्यवस्थापन: पिकाला वाढीच्या टप्प्याप्रमाणे पाणी द्यावे. जास्त आर्द्रतेमुळे बुरशीजन्य रोग व कीड वाढू शकतात, तर कमी पाण्यामुळे पिके अशक्त होतात. ठिबक सिंचन असल्यास अधिक परिणामकारक, कारण मुळ्यांना थेट पाणी-अन्न उपलब्ध होते आणि पानांवर अनावश्यक ओलसरपणा राहत नाही. तसेच, ठिबकद्वारे जैविक कीटकनाशक द्रावणे/जैवविषाणूही मुळाजवळ टाकता येतात.

वरील चांगल्या शेती पद्धती अवलंबल्याने पिके निरोगी राहतात व कीड प्रादुर्भावाची शक्यता लक्षणीयरीत्या घटते. पुढे जैविक व रासायनिक नियंत्रणाच्या विशिष्ट उपायांवर दृष्टिक्षेप टाकू.

आले पिकावरील जैविक कीड नियंत्रण (Organic Pest Control)

जैविक किंवा पर्यावरणपुरक कीड नियंत्रणामध्ये रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर कमी करून नैसर्गिक शत्रू, सापळे, जैविक कीटकनाशके आणि वनस्पतीजन्य अर्कांचा वापर करण्यात येतो. आले पिकावर कीड नियंत्रणासाठी अनेक जैविक उपाय उपलब्ध आहेत:

• नीम आधारित उपाय: नीम (कडुनिंब) हा नैसर्गिक कीटकनाशकाचा उत्तम स्रोत आहे. निंबोळी तेलाची फवारणी खोडकिडा, पाने खाणाऱ्या अळ्या तसेच मावा/थ्रिप्ससारख्या कीड नियंत्रणासाठी प्रभावी ठरते. उदा., खोडकिडा दिसताच निंबोळी तेल ५ मि.ली. प्रति लिटर पाणी या प्रमाणात फवारावे आणि आवश्यकतेनुसार १५ दिवसांनी पुनरावृत्ती करावी असा सल्ला काही तज्ञांनी दिला आहे. नीम तेलात असलेल्या अजाडिरॅक्टीनमुळे कीड खाणे व वाढ थांबवते. तसेच, नीमबीज कुष्ठी अर्क (NSKE 5%) फवारणीही सूक्ष्म कीटकांच्या नियंत्रणासाठी उपयुक्त आहे. सूत्रकृमी व मातीतील कीड नियंत्रणासाठी निंबोळी पेंड हा उत्तम पर्याय आहे – भरणीच्या वेळी प्रति एकर सुमारे ८ क्विंटल निंबोळी पेंड मुळांजवळ मिसळल्यास जमिनीत कीडनाशक गुणधर्म निर्माण होऊन सूत्रकृमींची संख्या कमी होते. निंबोळी पेंड जमिनीत कुजल्यानंतर त्यातून सुटणाऱ्या संयुगांमुळे (उदा. अझाडिरॅक्टीन) मुळांभोवती कीटकांना प्रतिकूल वातावरण तयार होते.
• जैविक कीटकनाशके (Biopesticides): ह्युमणी (white grub) आणि इतर मातीतील किडीसाठी मेटारायझियम ऍनिसोप्ली किंवा बेव्हेरिया बॅसियाना यांसारख्या परोपजीवी बुरशींचा वापर प्रभावी आहे. उदा., हुमणीच्या नियंत्रणासाठी मेटारायझियम बुरशी ५ किलो प्रति हेक्टरी सेंद्रिय खतामध्ये मिश्रून जमिनीत द्यावी, असे तज्ञांचे मत आहे. ही बुरशी जमिनीत पसरून हुमणीच्या अळ्यांना संसर्ग करते व त्यांचा नाश करते. अशाच प्रकारे, कंदमाशीच्या अळ्यांवर सूक्ष्मजीव आधारित उपाय म्हणून सूक्ष्मजीवी किडीनाशके (जसे की Bacillus thuringiensis किंवा NsPV विषाणू इ.) फवारता येऊ शकतात, ज्यामुळे निवडक किडी मरतात व इतर गुणकारी कीटक कायम राहतात.
• आकर्षक आमिषद्रव्ये (Baits and Traps): कंदमाशी नियंत्रित करण्यासाठी रासायनिक ऐवजी आमिष पद्धतीचा फार चांगला परिणाम मिळतो. एका स्थानिक संशोधनानुसार एरंडीच्या बियांचे आमिषद्रव्य वापरल्यास कंदमाशांचा प्रभावी बंदोबस्त होतो. पद्धत: प्लॅस्टिकच्या वा मातीच्या उथळ भांड्यात साधारण २०० ग्रॅम जाडसर भरडलेली एरंडीची बियांची पावडर आणि ~१.५ लिटर पाणी मिसळून हे भांडे शेतात काही ठिकाणी ठेवावेत. ८–१० दिवसांत हे मिश्रण आंबूस जाऊन त्यातून येणाऱ्या विशिष्ट वासाकडे कंदमाश्या आकर्षित होतात आणि त्या त्या भांड्यात पडून मरतात. ही उपाययोजना सोपी, स्वस्त आणि अत्यंत प्रभावी अशी जैविक कीड नियंत्रण पद्धती आहे. त्याचप्रमाणे, प्रकाश सापळे (Light Traps) आणि सुगंध सापळे (Pheromone Traps) हेसुद्धा जैविक नियंत्रक तंत्रात महत्त्वाचे आहेत. प्रकाश सापळा रात्रीच्या वेळेस कीटकांना आकर्षित करून नष्ट करतो. उदा., खोडकिडा पतंग संध्याकाळी ७ ते १० दरम्यान सक्रिय असतो, त्या वेळी प्रति एकर एक प्रकाश सापळा लावल्यास अनेक पतंग आकर्षित होऊन नष्ट होतात असा शास्त्रीय अनुभव आहे. लिंग-सुगंध सापळे (pheromone traps) हे विशेषतः खोडकिडा (कॉनोकेथेस पतंग) व इतर पतंग वर्गीय किडीसाठी उपयुक्त आहेत. ICAR-NAIP तज्ज्ञांच्या शिफारशीनुसार खोडकिड्यासाठी उपलब्ध असेल तर प्रति एकर ४–५ फेरोमोन सापळे बसवावेत, यामुळे नर पतंग मोठ्या प्रमाणात सापळ्यात अडकून मरतील व माद्यांची लागवड होण्यापूर्वी संख्या घटेल. सापळे एकमेकांपासून किमान ७५ फूट अंतरावर लावावेत व पिकाच्या वरच्या स्तरावर स्थापन करावेत.
• हाताने वेचून नष्ट करणे (Mechanical Control): काही किडी मोठ्या प्रमाणात दिसल्यास शारीरिक श्रमाने त्यांचा बंदोबस्त करता येतो. उदा. पाने गुंडाळणाऱ्या अळ्या किंवा त्यांच्या कोष पानांसहित हाताने वेचून नष्ट करावेत. अशा प्रकारे अळ्यांची संख्या कमी करता येते आणि रासायनिक फवारणीची गरज कमी पडते. तसेच, हुमणीचे प्रौढ भुंगेरे पावसाळ्यात संध्याकाळी जमिनीतून बाहेर येतात, त्यावेळी संध्याकाळी कंदील लावून किंवा हाताने हे भुंगेरे गोळा करून केरोसीन मिश्रित पाण्यात टाकून मारावेत असा सल्ला दिला जातो. सामूहिकरीत्या आसपासच्या शेतकरी भाईंनी हा उपक्रम राबवल्यास परिसरातून हुमणीचा उपद्रव निखळून कमी होतो.
• जैविक रोगप्रतिबंधक / वाढ प्रोत्साहक: कीड प्रतिकारशक्ती वाढवण्यासाठी आणि दुय्यम संसर्ग टाळण्यासाठी ट्रायकोडर्मा आणि सूक्ष्मजीवयुक्त खत वापरणे उपयुक्त ठरते. आले कंदाची लागवड करताना ट्रायकोडर्मा हार्झीयानम आणि Pseudomonas फ्लुरोसन्स यांचे मिश्रण कंदावर कवच म्हणून लावल्यास मुळकूज आणि अन्य रोग कमी होतात. ट्रायकोडर्मा हे जैविक बुरशीनाशक जरी असले तरी सूत्रकृमींच्या व्यवस्थापनात याचा उपयोग होतो – उदा. प्रति एकर २ किलो ट्रायकोडर्मा पावडर २५० किलो चांगल्या कुजलेल्या शेणखतात मिसळून मुळांजवळ टाकावे, ज्याने जमिनीतील हानिकारक सूक्ष्मजंतूंवर आळा बसतो. तसेच ट्रायकोडर्मामुळे पांढऱ्या मुळांचा विकास होऊन पिकांची प्रतिकारशक्ती वाढते. आलूच्या मुळांभोवती ग्लोमस सारख्या मायकोरायझा जीवाणूचे प्रयोग देखील काही ठिकाणी होतात (यामुळे वनस्पतीचा पोषणशोषण क्षमता वाढते व काही मातीजन्य रोगांना आळा बसतो).

वरील सर्व जैविक उपायांचा उद्देश कीडांचे नियंत्रण करतानाच पर्यावरणातील नैसर्गिक संतुलन टिकवणे हाच आहे. जैविक उपायांचा वापर केल्याने कीटकांचा नाश करण्याबरोबरच जमिनीची आरोग्य सुधारते, हितकारी कीटक जपले जातात व उत्पन्न टिकवून ठेवता येते. पुढील विभागात आवश्यक असल्यास वापरता येणाऱ्या रासायनिक नियंत्रणाच्या उपायांची माहिती पाहू.

आले पिकावरील रासायनिक कीड नियंत्रण (Chemical Pest Control)

जैविक व सांस्कृतिक उपायांसोबतच कीडींचा प्रादुर्भाव अनियंत्रित झाल्यास किंवा आर्थिक नुकसानीची पातळी ओलांडल्यास योग्य रासायनिक कीटकनाशके वापरणेही गरजेचे ठरू शकते. मात्र रासायनिक नियंत्रण करताना कीटकनाशकांची योग्य मात्रा, योग्य वेळ व सुरक्षित पद्धतीने फवारणी करणे अत्यंत महत्वाचे आहे. खाली आलेंवरील प्रमुख किडीसाठी शास्त्रोक्त शिफारस केलेली काही रासायनिक नियंत्रण उपाय दिले आहेत:

• कंदमाशीसाठी (Rhizome Fly): कंदमाशीच्या प्रादुर्भावाच्या नियंत्रणासाठी कृषी संशोधन संस्थांकडून काही विशेष शिफारसी आहेत. आईसीएआर-इंडियन स्पाइसेस रिसर्च च्या तंत्रज्ञान शिफारसीनुसार, आलू लागवडीच्या ~६० दिवसांनी क्विनॉलफॉस २५ EC (0.02%) ची फवारणी केल्याने कंदमाशीच्या अळ्या व माश्या नियंत्रित राहतात. स्थानिक पातळीवरील शिफारसीनुसार देखील जुलै-सप्टेंबर कालावधीत जर कंदमाशीची लक्षणे दिसू लागली, तर क्विनॉलफॉस (२५% EC) २ मिली/L किंवा डायमेथोएट (३०% EC) १ मिली/L प्रमाणे पाणी मिसळून फवारावे व १५ दिवसांनी गरजेनुसार पुनः फवारणी करावी. फवारणी करताना द्रावण आलूच्या बुंध्याशी व मातीच्या पृष्ठभागावर नीट पोहोचेल याकडे लक्ष द्यावे, कारण अळ्या कंदात असतात. कंदमाशीचे नियंत्रण अधिक परिणामकारक करण्यासाठी रासायनिक फवारणीसोबतच वरील जैविक आमिषद्रव्य (एरंडी बीचे आमिष) वापरले तर दुहेरी परिणाम मिळतो – फवारणीनंतर उडून वाचलेल्या माश्या आमिषाकडे आकर्षित होऊन मरतात. बीजप्रक्रियेच्या वेळीच क्विनॉलफॉस (0.075%) + मॅन्कोजेब (0.25%) १५–३० मिनिटे द्रावणात कंद भिजवून घेतल्यास कंदमाशीच्या अळ्या आणि बुरशीजन्य रोग दोन्हींचा प्रतिबंध होतो, असेही तज्ञ सुचवतात.
• खोडकिड्यासाठी (Shoot Borer): खोडकिडा हा आले व हळद पिकावरील अत्यंत नुकसानीकारक कीटक आहे. याच्या नियंत्रणासाठी कीटकनाशकांची पहिली फवारणी लक्षणे दिसताक्षणी करणे आवश्यक आहे. TNAU विद्यापीठाच्या शिफारसीप्रमाणे खोडकिडा आढळू लागताच मॅलॅथियन ०.१% (१० मिली/L) दर ३० दिवसांत एकूण जुलै ते ऑक्टोबरपर्यंत फवारणी केल्यास नियंत्रण चांगले मिळते. मात्र महाराष्ट्रातील शिफारसीनुसार क्विनॉलफॉस २५ EC २ मिली/L किंवा डायमेथोएट ३० EC १ मिली/L या कीटकनाशकांची १५ दिवसांच्या अंतराने २-३ फवारण्या प्रभावी ठरतात. खोडकिडा हा झाडाच्या आतील भागात लपून नुकसान करणारा कीटक असल्याने प्रथम प्रादुर्भावित खोड चीरून अळ्या नष्ट कराव्यात आणि नंतर फवारणी करावी, ज्यामुळे आतील लपलेल्या किडींवर औषधाचा परिणाम होईल. खोडकिडा प्रौढ पतंगाच्या नियंत्रणासाठी quinalphos व्यतिरिक्त फेरोमोन सापळ्यांचा वापर करावा (जैविक नियंत्रणात वर्णन केल्याप्रमाणे), जेणेकरून फवारणीचा भार काहीसा कमी होईल.
• पाने गुंडाळणाऱ्या अळीसाठी (Leaf Roller): पाने गुंडाळून खात असलेल्या अळ्या संख्येने कमी असतील तर हाताने वेचून नष्ट करण्याचे तंत्र पुरेसे ठरू शकते. परंतु प्रादुर्भाव तीव्र असल्यास रासायनिक नियंत्रण घ्यावे. पाने गुंडाळणारी अळी ही बहुधा Udaspes folus प्रजातीचा सुरवंट आहे. तिच्या नियंत्रणासाठी डायमेथोएट ३० EC @ १ मिली प्रति लिटर पाणी अशी फवारणी प्रभावी आढळली आहे. किंवा कार्बारिल ५० WP (0.1%) देखील एक पर्याय आहे. फवारणी करताना पाने गुंडाळलेल्या ठिकाणी द्रावण जाऊ देण्यासाठी स्प्रेयर्सचा दाब किंचित वाढवावा लागतो. फवारणीपूर्वी उपलब्ध असेल तर स्प्रेडर/स्टिकर (उदा. टिफॉल १ मि.ली./L) मिसळल्याने औषध पाने पृष्ठभागावर समान पसरते. कीड आढळताच लगेच फवारणी केल्यास पुढील पिढीची संख्या आटोक्यात ठेवता येते.
• हुमणी (मृद भुंगेऱ्यांच्या अळ्या)साठी: हुमणीची अळी जमिनीत खोलवर राहून मुळे व कंद खाते. सामूहिक हात श्रम आणि जैविक उपायांबरोबर काहीवेळा रासायनिक उपायही आवश्यक ठरतात. क्लोरोपायरीफॉस २० EC हे एक प्रभावी जमीन कीटकनाशक असून ४ मिली प्रति लिटर पाणी या प्रमाणे द्रावणाची आळवणी (ड्रेंचिंग) केल्यास जमिनीतल्या हुमणीच्या अळ्या मरतात. ही प्रक्रिया आढळलेल्या प्रादुर्भावाच्या ठिकाणी लागवडीनंतर लवकरात लवकर करावी. अगर ड्रेंचिंग करणे शक्य नसल्यास पावसाळ्यात मोकळ्या वेळेत फिप्रोनिल ०.०५% द्रावणाचे ठिबकद्वारे मृदप्रवाहीकरण (soil drench) करणे अथवा फोरेट १०G (२५ किलो/हे) दाणेदार कीटकनाशक वाफ्यात देणे हेसुद्धा पर्याय आहेत (फोरेट सारखी दाणेदार औषधे सतर्कतेने आणि तज्ञांच्या मार्गदर्शनाखालीच वापरावीत). हुमणीच्या प्रौढ भुंग्यांना नष्ट करण्यासाठी सायपरमेथ्रिन ०.०५% ची फवारणी संध्याकाळी झाडांवर करता येते (भुंगेरे झाडांची पानेही खातात).
• सूत्रकृमींसाठी (Nematodes): सूत्रकृमींचे व्यवस्थापन मुख्यतः मातीमध्ये करावे लागते. रासायनिक दृष्ट्या कार्बोफ्युरान ३G (२५ किलो/हे) किंवा फेनेट्रोथियन/फोरेट यांसारख्या नेमाटोसाईड्सचा वापर शास्त्रज्ञांनी पूर्वी सुचवला होता. पण सध्या अनेक नेमाटोसाईडचे वापर निर्बंधित/बंद आहेत किंवा परिसस्थितीला हानीकारक आहेत. त्यामुळे निम्न-विषारी कीटकनाशके जसे फिप्रोनिल ५ SC @ १.५-२ L/हेक्टर पाण्यात मिसळून जमिनीत आळवणी करणे हा एक पर्याय आहे. तसेच, ज़मिनीचा सच्छिद्रता व सेंद्रीय पदार्थ वाढवल्यास (शेणखत, कंपोस्ट) नैसर्गिकरीत्या सुत्रकृमी नियंत्रित राहतात. काही साहित्य सुचवते की २५% कार्बोसल्फान EC @ 2 ml/L द्रावणाचे आळवणी देखील मुळातील सूत्रकृमींसाठी उपयोगी ठरते. रासायनिक नेमाटोसाइड वापरताना ते मुळांच्या आसपास समप्रमाणात जाईल आणि पाणी सगळीकडे पसरेल याची दक्षता घ्यावी.

टीप: रासायनिक कीटकनाशके वापरताना नेहमी सरकारी शिफारसी आणि डोस प्रमाण पाळावेत. अत्यधिक किंवा चुकीच्या औषध वापरामुळे पिकाचे व पर्यावरणाचे नुकसान होऊ शकते. तसेच फवारणीनंतर किमान १५–२० दिवसांची विषबाधा प्रतिबंध कालावधी (waiting period) पाळावी व त्या काळात उत्पादन काढणी करू नये. कोणतेही नवीन रसायन वापरण्यापूर्वी स्थानिक कृषि विभागाचा सल्ला घ्यावा.

आले पिकावरील एकात्मिक कीड व्यवस्थापन (Integrated Pest Management – IPM)

एकात्मिक कीड व्यवस्थापन (EKM/IPM) म्हणजे कीड नियंत्रणाची अशी वैज्ञानिक पद्धत ज्यामध्ये विविध नियंत्रण तंत्रांचा समतोल साधत उपयोग केला जातो. यात सांस्कृतिक, जैविक, यांत्रिक व रासायनिक उपायांचा योग्य तीठे योग्य प्रमाणात समावेश होतो. IPM चे लक्ष्य कीडनाशकांचा अनावश्यक व अतिरेक टाळून, कीडींची संख्या “आर्थिक नुकसानीची पातळी” खाली ठेवणे आणि पर्यावरणपूरक मार्गाने पिकांचे संरक्षण करणे हा आहे. आले पिकासाठी IPM अंतर्गत खालील धोरणे अवलंबता येतील:

• नियमन व निरीक्षण (Monitoring and Surveillance): कीड व्यवस्थापनाची सुरुवात नियमित शेत पाहणीने होते. दर आठवड्याला पिकांची व्यवस्थित तपासणी करून किडीची अंडी, अळ्या अथवा लक्षणे शोधावीत. कीड आढळण्याच्या प्रारंभिक अवस्थेतच उपाययोजना केल्यास प्रादुर्भाव वाढण्यापूर्वीच थांबवता येतो. फेरोमोन सापळे व प्रकाश सापळे हे IPM मध्ये कीड निरीक्षणाचे (monitoring) प्रभावी साधन आहेत. उदा. फेरोमोन सापळ्यांत दर आठवड्याला अडकणाऱ्या खोडकिडा पतंगांची संख्या पाहून कीडประชा अंदाजता येतो. जर सापळ्यात सापडणारी कीडे किंवा पानांवरील अळ्या संख्या आर्थिकThreshhold पातळी ओलांडत असेल, तरच रासायनिक नियंत्रणाचा विचार करावा. अन्यथा जैविक व यांत्रिक उपायांनीच काम चलावावे. P:D प्रमाण (परजीवी:कीड अनुपात) २:१ इतके अनुकूल आढळत असेल तर रासायनिक उपायांची गरज नसते, असे IPM तज्ञ सांगतात. नैसर्गिक शत्रूंनी (उदा. भुंगा-माश्या, परोपजीवी किडे) पुरेसा कीडभक्षक दबाव ठेवला असेल तर रसायने टाळावीत.
• सांस्कृतिक व जैविक उपायांचे संयोजन: IPM मध्ये वरील वर्णन केलेले सर्व प्रतिबंधक व जैविक उपाय एकत्रितपणे राबवले जातात. उदा. निरोगी बियाणे, फेरपालट, नीम उत्पादनांचा वापर, ट्रायकोडर्मा व जैविक एजंट्स, आच्छादन, पीक अवशेष नष्ट करणे, हाताने वेचणे इत्यादी सर्व प्रथम प्राधान्याने करावेत. यामुळे कीडनाशके न वापरताच कीड दबाव बराच कमी होतो. नैसर्गिक शत्रूंचे संवर्धन हे IPM चे महत्त्वाचे अंग आहे. कीड खाणारे घारूड्या (लेडीबर्ड बीटल्स), कोकण्या (lacewings), कोळी, परोपजीवी ततंग (परफणत्या इ.) हे मित्रकीटक पिकात असणे लाभदायक असते. हे कीटक वाढावेत म्हणून रासायनिक कीटकनाशके कमीत कमी वापरावीत आणि निवडक व कमी विषारी औषधे वापरावीत. पीकाला लाभदायक कीटकांसाठी पुष्पवनस्पतीची सीमारेषा लावणे, कीटकांचे घरटे/झुडपे राखणे अशी उपाययोजना केली जाते (याला Ecological Engineering असेही म्हणतात). आले पिकाच्या बांधावर सूर्यफुल/भेंडीसारखी फूलधारी पिके लावल्यास परोपजीवी कीटकांना अमृत मिळेल आणि ते शेतात टिकून राहतील. झेंडूचे सापळा पीक तर दिलेच आहे (सूत्रकृमींसाठी). एकूणात, जैविक वैविध्य जपल्यास कीड स्वतःच संतुलित राहते.
• रासायनिक नियंत्रणाचा सुयोग्य वापर: IPM मध्ये रासायनिक कीटकनाशके “अत्यंत शेवटचा पर्याय” म्हणून वापरण्याचे तत्त्व आहे. जर वरील सर्व प्रयत्नांनंतरही कीड मोठ्या प्रमाणात आर्थिक नुकसान करत असेल, तर लक्ष्यित (target-specific) आणि कमाल प्रभावी अशी कमी विषारी कीटकनाशके मर्यादित प्रमाणात वापरावी. उदा. खोडकिड्यासाठी क्लोरपायरीफॉस/क्विनॉलफॉस आवश्यक तेव्हढ्याच क्षेत्रावर मर्यादित फवारावे. फवारणीसाठी शक्यतो सिलेक्टिव्ह (निवडक) कीटकनाशके वापरावीत ज्याचा प्रभाव फक्त त्या विशिष्ट कीड कुलावर होईल आणि इतर कीटक व परिसंस्थेला कमीत कमी दुष्परिणाम होतील. फवारणी सायंकाळी उशिरा करावी जेव्हा मधमाश्या व इतर परागीभवन करणारे कीटक सक्रीय नसतात. मिक्सिंग टाळा: एकावेळी अनेक कीटकनाशके/खते मिसळून फवारू नयेत, कारण रासायनिक अभिक्रियांनी त्यांच्या गुणधर्मात बदल होऊ शकतो. स्थानिक कृषि अधिकाऱ्यांनी वेळोवेळी दिलेल्या कीड सल्ल्याप्रमाणेच फवारणी करावी (उदा. कीड-सर्वेक्षणाधारित इशारे).
• सरकारी शिफारसी व प्रशिक्षण: शेवटी, IPM यशस्वीतेसाठी शेतकऱ्यांनी सरकारी कृषी विभाग, कृषि विद्यापीठे, ICAR संस्था व कृषी विज्ञान केंद्र (KVK) यांच्या मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन करावे. दर हंगामाला पीक-नियंत्रणाविषयी नवीन शिफारसी येत असतात. उदाहरणार्थ, काही भागात KVK द्वारे आले पिकात जून-जुलै आणि ऑगस्ट-सप्टेंबर दरम्यान ०.५% नीम आधारित कीटकनाशकाची (Azadirachtin) फवारणी आणि प्रादुर्भावित शेतातील “डेड हार्ट” (सुकलेली मधली शेंडी) असलेले झाडे गोळा करून नष्ट करण्याचे IPM तंत्र प्रात्यक्षिकाद्वारे दाखवण्यात आले. अशा शिफारसींचे पालन केल्यास रासायनिक कीटकनाशकाची आवश्यकता फारच कमी राहते आणि उत्पादनही अबाधित राहते. राज्य कृषि विभागाचे कीड-सल्ला पत्रक, किटक-रोग सर्वेक्षण रिपोर्ट्स व इतर सरकारी सूत्रांचे मार्गदर्शन घ्यावे. काही संस्थानी ऊव्हरॉलबंदोबस्ताची (AESA based IPM) तंत्रेही विकसित केली आहेत ज्यात पिकाच्या सर्व पैलूंवर (कीड, रोग, जमीनीची सुपीकता, हवामान) लक्ष देऊन निर्णाय घेतले जातात.

एकूणच, IPM हा “स्मार्ट कीड व्यवस्थापन” दृष्टिकोन आहे – योग्य वेळी योग्य उपाय करणारा. यात रसायनांचा अनाठायी वापर नाही, कीटकांचा संपूर्ण नाश करण्याचा अट्टाहास नाही तर त्यांच्या लोकसंख्येवर नियंत्रण ठेवण्यावर भर आहे. त्यामुळेच आजच्या युगात कीड नियंत्रणासाठी IPM ला प्राधान्य दिले जाते.

निष्कर्ष व शेतकरी मार्गदर्शन

आले पिकाचे निरोगी वाढ व उत्पादन वाढवण्यासाठी (आले उत्पादन वाढ) कीड आणि रोगांचे व्यवस्थापन काटेकोरपणे करणे आवश्यक आहे. योग्य वेळी ओळख आणि योग्य उपाययोजना केल्यास किडीमुळे होणारे नुकसान लक्षणीयरीत्या कमी करता येते. मराठीतील या सविस्तर मार्गदर्शकातून जैविक, रासायनिक आणि एकात्मिक कीड व्यवस्थापनाचे सर्व पैलू समजावून घेतले. शेवटी शेतकऱ्यांच्या दृष्टीने काही महत्त्वाच्या मुद्द्यांचा सारांश:

• नियमित सर्वेक्षण: आपल्या आलेंच्या शेताची आठवड्याला किमान एकदा पाहणी करा. कीड आल्याची सुरुवातीची लक्षणे (पाने कुरतडणे, छिद्रे, पिवळी पडलेली शेंडी, कुजते कंद इ.) दिसताच लागलीच उपाय करा. सुरुवातीला आढळलेल्या काही अळ्या, भुंगेरे हाताने नष्ट करू शकत असाल तर करा.
• बीज व्यवस्थापन: लागवडीपूर्वी बियाणे कंद निरोगी आहेत ना पाहा. बियाणे कंदांना ट्रायकोडर्मा आणि शिफारशीत фунगीसाइड/कीटकनाशकाचे आवरण देऊन वाळवून मग लागवड करा. अशा बीजप्रक्रियेमुळे (seed treatment) भविष्यातील अनेक समस्या टळतात.
• स्वच्छ शेती व फेरपालट: आले पिकाखालील जमीन स्वच्छ ठेवा. जुने सडलेले कंद, खोडांचे तुकडे शेतात सोडू नका – ते जाळून किंवा खोल पुरून नष्ट करा. मागच्या वर्षी जेथे आले घेतले असेल तेथे सलग पुन्हा आलेंची लागवड टाळा – त्याऐवजी एक हंगाम तृणधान्य/कडधान्य घेऊन मग आलें लावा. यामुळे जमिनीतून कीड व रोगांचे चक्र तुटते.
• जैविक उपायांचा अवलंब: नीम तेल, निंबोळी पेंड, प्रकाश सापळे, फेरोमोन सापळे, एरंडी आमिष, ट्रायकोडर्मा इ. जैविक उपाय आपल्या कीड व्यवस्थापनात आवर्जून वापरा. हे उपाय स्वस्त, सोपे व प्रदूषणमुक्त आहेत. उदाहरणार्थ, प्रति एकर एक प्रकाश सापळा आणि ४-५ फेरोमोन सापळ्यांचा वापर केल्यास खोडकिडा नियंत्रण सुकर होते. तसेच, भुरी किडींसाठी निंबोळी तेलाची अधूनमधून फवारणी करा.
• मर्यादित रासायनिक हस्तक्षेप: जैविक व संस्कृतिक प्रयत्नांनंतरदेखील कीड हाताबाहेर जात असेल, तरच शिफारस केलेले कीटकनाशक वापरा. स्थानिक कृषि अधिकाऱ्यांनी सांगीतलेले प्रमाण व वेळ पाळा. उदा. कंदमाशी दिसताच क्विनॉलफॉस/डायमेथोएट यांपैकी उपलब्ध असेल ते औषध १५ दिवसांच्या अंतराने २-३ वेळा फवारावे. शेतमजुरांच्या व स्वतःच्या आरोग्याची काळजी घ्या – फवारणीदरम्यान हातमोजे, मास्क, चष्मा इ. संरक्षक उपकरणे वापरा.
• एकात्मिक दृष्टिकोन: वरील सर्व उपायांचा समतोल साधून वापर करा. फक्त रसायनांवर अवलंबून राहू नका किंवा फक्त जैविकानेच भागवू म्हणू नका – परिस्थितीनुसार योग्य मिश्र उपाय निवडा. IPM ही सतत निरीक्षण व निर्णय घेण्याची प्रक्रिया आहे. त्यामुळे आपल्या अनुभवातून आणि सरकारी मार्गदर्शनातून शिकत राहा.

आले पिकावरील कीड नियंत्रण ही एक सततची प्रक्रिया आहे. योग्य वेळी हस्तक्षेप केल्यास आणि जैविक-रासायनिक उपायांचे संतुलन राखल्यास निश्चितच आपण कीड नियंत्रण करून उच्च उत्पन्नासह दर्जेदार आले उत्पादन घेऊ शकता. शेतकरी बांधवांनी येथे दिलेल्या माहितीस अनुरूप उपाययोजना राबविल्यास आले पिकावरील किडीचे नियंत्रण प्रभावीपणे करता येईल आणि उत्पादनात शाश्वत वाढ साधता येईल. सुरक्षित कीड व्यवस्थापनानेच निरोगी पीक आणि शेतकऱ्यांच्या प्रगतीचा मार्ग सुकर होईल!

हे सुद्धा वाचा –

• त्रिफळा चूर्ण कसे बनवावे | घरच्या घरी रेसिपी, फायदे व सेवन पद्धत 2025
• बाळाला बाळसे येण्यासाठी काय करावे | आहार, मालिश, झोप व घरगुती उपाय मार्गदर्शक 2025

FAQs on आले पिकावरील कीड नियंत्रण कसे करावे