प्रश्न: हॉटेल मॅनेजमेंट म्हणजे नेमके काय आणि यात कोणते विषय/घटक येतात?

उत्तर: हॉटेल मॅनेजमेंट म्हणजे हॉटेल, रेस्टॉरंट, रिसॉर्ट इत्यादी आतिथ्य व्यवसायांचे व्यवस्थापन व संचालन. यात अतिथी सेवा, खोली आरक्षण व फ्रंट ऑफिस ऑपरेशन्स, अन्नपदार्थ बनवणे व खाद्यपदार्थ व्यवस्थापन (किचन ऑपरेशन्स), गृहव्यवस्था (रूम्सची स्वच्छता व देखभाल), इव्हेंट व्यवस्थापन, वित्तीय व मानव संसाधन व्यवस्थापन अशा विविध घटकांचा समावेश होतो. थोडक्यात, अतिथींसाठी उत्कृष्ट अनुभव निर्माण करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या सर्व प्रक्रियांचे व्यवस्थापन म्हणजे हॉटेल मॅनेजमेंट.

प्रश्न: हॉटेल मॅनेजमेंट कोर्ससाठी पात्रता निकष काय आहेत?

उत्तर: भारतात हॉटेल मॅनेजमेंटच्या बहुतेक पदवी आणि डिप्लोमा कोर्सेससाठी मूलभूत अट म्हणजे १०+२ (१२वी) उत्तीर्ण असणे. काही प्रतिष्ठित संस्थांसाठी १२वीत किमान ५०% गुणांची अट असते. उमेदवार कोणत्याही शाखेचा (कला, वाणिज्य, विज्ञान) असू शकतो, मात्र इंग्रजी भाषेचे मूलभूत ज्ञान आवश्यक आहे. प्रवेशासाठी अनेक संस्था NCHMCT JEE सारख्या प्रवेश परीक्षा घेतात किंवा त्यांचा स्कोअर स्वीकारतात. वयाची अट काही ठिकाणी असते (साधारण १७–२५ वर्षे).

प्रश्न: १२वी नंतर हॉटेल मॅनेजमेंटचे कोणते कोर्सेस उपलब्ध आहेत?

उत्तर: १२वी नंतर विद्यार्थ्यांना हॉटेल मॅनेजमेंट क्षेत्रात डिप्लोमा, पदवी (डिग्री) आणि प्रमाणपत्र असे विविध स्तरांवरचे अभ्यासक्रम करता येतात. पदवी कोर्सेसमध्ये प्रमुख पर्याय आहेत – BHM (बॅचलर ऑफ होटल मॅनेजमेंट), B.Sc. इन हॉस्पिटॅलिटी अँड हॉटेल अॅडमिनिस्ट्रेशन, BHMCT, BBA इन हॉस्पिटॅलिटी इत्यादी. डिप्लोमा कोर्सेस १-३ वर्षांचे असतात जसे की डिप्लोमा इन होटल मॅनेजमेंट, डिप्लोमा इन फूड प्रोडक्शन, इ. प्रमाणपत्र कोर्सेस हे ६ महीन्यांपासून १ वर्षापर्यंतचे अल्पकालीन कोर्स असतात, ज्यात विशिष्ट कौशल्यांवर भर दिला जातो (उदा. बेकरी & पॅटिसरी सर्टिफिकेट, फ्रंट ऑफिस ऑपरेशन्स सर्टिफिकेट). विद्यार्थ्यांच्या आवडी व करिअर प्लॅननुसार योग्य कोर्स निवडावा.

प्रश्न: हॉटेल मॅनेजमेंटमध्ये प्रवेशासाठी कोणत्या प्रमुख परीक्षा आहेत आणि तयारी कशी करावी?

उत्तर: देशपातळीवर NCHMCT JEE ही सर्वात प्रमुख प्रवेश परीक्षा आहे, ज्याद्वारे IHM सारख्या नामांकित संस्थांत प्रवेश मिळतो. त्याशिवाय AIMA-UGAT, IIHM eCHAT, काही राज्यांची स्वतःची HM प्रवेश परीक्षा (उदा. WBJEE-HM) आणि काही खास संस्थांच्या स्वतंत्र परीक्षा (उदा. ख्राईस्ट युनिव्हर्सिटीची प्रवेश चाचणी) आहेत. या परीक्षांसाठी इंग्रजी व्याकरण व शब्दसंग्रह, गणिती व तार्किक क्षमता, करंट अफेअर्स/सामान्य ज्ञान तसेच Hospitality क्षेत्रावरील मूलभूत ज्ञान अशी तयारी करावी लागते. पूर्व वर्षांच्या प्रश्नपत्रिकांचा सराव, मॉक टेस्टस देणे आणि वेळ व्यवस्थापनावर भर देणे हे तयारीचे महत्त्वाचे टप्पे आहेत. गरज असल्यास प्रोफेशनल कोचिंगचा पर्यायही वापरता येतो.

प्रश्न: हॉटेल मॅनेजमेंट कोर्सचा कालावधी किती असतो?

उत्तर: कोर्सचा कालावधी अभ्यासक्रमाच्या प्रकारावर अवलंबून असतो. पदवी (Degree) कोर्सेस साधारण ३ ते ४ वर्षांचे असतात – उदाहरणार्थ BHM व B.Sc. (HM) बहुतांश ठिकाणी ३ वर्षांचे आहेत, तर काही विद्यापीठांचे BHMCT ४ वर्षांचा आहे. डिप्लोमा कोर्सेस १ ते २ वर्षांचे (काही वेळा ३ वर्षे पर्यंत) असू शकतात. प्रमाणपत्र कोर्स ६ महिन्यांपासून १ वर्षापर्यंत विविध कालावधीचे उपलब्ध आहेत. पदव्युत्तर डिप्लोमा साधारण १-२ वर्षांचे, तर MBA/मास्टर्स कोर्स २ वर्षांचे असतात. अशाप्रकारे, विद्यार्थी आपल्या गरजेनुसार अल्प किंवा दीर्घ कालावधीचा कोर्स निवडू शकतात.

प्रश्न: या क्षेत्रात सुरुवातीला आणि पुढे जाऊन किती पगार मिळू शकतो?

उत्तर: सुरुवातीच्या भूमिकांमध्ये (उदा. ट्रेनी, फ्रंट ऑफिस असिस्टंट, कमीस शेफ इ.) साधारण ₹१५,००० – ₹२०,००० प्रति महिना (₹२.५ – ₹३ लाख वार्षिक) पगाराची अपेक्षा ठेवता येते. अनुभव वाढला तसे पदोन्नती होऊन पगारवाढ झपाट्याने होते. मिड-लेव्हल व्यवस्थापक पदांवर (उदा. विभागप्रमुख) ₹५–१० लाख वार्षिक किंवा अधिक वेतन मिळू शकते. उच्च पदांवर – जसे जनरल मॅनेजर, एक्झिक्युटिव शेफ – मोठ्या पंचतारांकित हॉटेलमध्ये ₹१५–२५ लाख किंवा त्याहून अधिक वार्षिक पॅकेजेस मिळतात. परदेशात किंवा क्रूझ लाइनवर भारतीय व्यावसायिकांना भारतापेक्षा अनेक गुणाधिक पगार मिळतो, शिवाय मोफत निवास-जेवण अशा सुविधा मिळतात. अर्थातच, पगाराचे प्रमाण कंपनी, स्थान, आपल्या कौशल्यांवर अवलंबून बदलू शकते.

प्रश्न: हॉटेल मॅनेजमेंट कोर्स केल्यावर कोणत्या प्रकारच्या नोकरीच्या संधी मिळतात?

उत्तर: हा कोर्स पूर्ण करून विद्यार्थी आतिथ्य उद्योगातील विविध विभागांत काम करू शकतात . प्रमुख संधींमध्ये हॉटेलमधील फ्रंट ऑफिस, हाऊसकीपिंग, अन्न व पेय विभाग, स्वयंपाकघर/शेफ, सेल्स आणि मार्केटिंग, इव्हेंट मॅनेजमेंट इत्यादींच्या व्यवस्थापनाच्या भूमिका येतात. तसेच रेस्टॉरंट मॅनेजर, केटरिंग मॅनेजर, क्रूझ शिप किंवा विमान कंपनीतील हॉस्पिटॅलिटी कर्मचारी, पर्यटन व ट्रॅव्हल संयोजक अशा विविध मार्गांनी करिअर पुढे नेताता येते. अनुभवी व्यावसायिक कन्सल्टंट म्हणून सल्लागार सेवा देऊ शकतात किंवा स्वतःचा रेस्टॉरंट/हॉटेल सुरू करून उद्योजक बनू शकतात. एकूणच, स्थानिक तसेच आंतरराष्ट्रीय पातळीवर हॉटेल मॅनेजमेंट करणाऱ्यांसाठी नोकरीची कमी नाही.

प्रश्न: १२वी कला/वाणिज्य/विज्ञान शाखेचा विद्यार्थी हॉटेल मॅनेजमेंट करू शकतो का?

उत्तर: होय, नक्कीच करू शकतो. हॉटेल मॅनेजमेंट कोर्सेस हे सर्व शाखांच्या विद्यार्थ्यांसाठी खुले आहेत. विज्ञान, वाणिज्य, कला कोणत्याही शाखेतून आपण १२वी उत्तीर्ण केलेली असली तरी आपण हा कोर्स करू शकता, कारण अभ्यासक्रमात मूलभूतापासून प्रशिक्षण दिले जाते. अनेक विद्यार्थ्यांना १२वी नंतर क्षेत्र बदलून हा कोर्स घेतल्याचे आढळते. महत्वाचे म्हणजे आपल्यात अतिथीसेवा क्षेत्राविषयी आवड आणि लोकसंवादाची आवड असणे आवश्यक आहे – शैक्षणिक शाखा आड येत नाही.

प्रश्न: हॉटेल मॅनेजमेंट अभ्यासक्रमादरम्यान इंटर्नशिपची संधी मिळते का?

उत्तर: होय. भारतातील बहुतेक सर्व मान्यताप्राप्त हॉटेल मॅनेजमेंट कोर्सेसमध्ये अभ्यासक्रमाचा भाग म्हणून व्यावहारिक प्रशिक्षण (इंटर्नशिप) असते. साधारणतः ६ महिने ते १ वर्षाची इंडस्ट्री इंटर्नशिप विद्यार्थ्यांना हॉटेलच्या विविध विभागांमध्ये प्रत्यक्ष कामाचा अनुभव देते. उदाहरणार्थ, NCHMCT अंतर्गत B.Sc. कोर्समध्ये तिसऱ्या वर्षात १७ आठवड्यांची अनिवार्य इंटर्नशिप असते. इंटर्नशिपमुळे नेटवर्किंगची संधी आणि कोर्स पूर्ण होताच प्लेसमेंटची दारं खुली होण्यास मदत होते.

हॉटेल मॅनेजमेंट कोर्स माहिती | Hotel Management Course Mahiti Marathi – करिअर, पगार, कौशल्ये व ट्रेंड्स 2025

4.8/5 - (6 votes)

हॉटेल मॅनेजमेंट कोर्स मराठी माहिती: कोर्सचे प्रकार, पात्रता, टॉप कॉलेजेस महाराष्ट्र, करिअर संधी, Hotel Management Jobs, पगार, आवश्यक कौशल्ये आणि Hospitality Industry Trends 2025 यांचा सविस्तर आढावा.

Hotel Management industry ची ओळख आणि महत्व

Table of Contents

पर्यटन आणि आतिथ्य सेवा हे जगभरातील अर्थव्यवस्थेचे महत्त्वाचे घटक आहेत. भारतासारख्या देशात पर्यटन उद्योगामुळे मोठ्या प्रमाणावर परकीय चलन मिळते आणि लाखो नोकर्‍या निर्माण होतात. 2020 साली भारतात जवळपास ३.९ कोटी (एकूण रोजगाराच्या सुमारे ८%) कर्मचारी पर्यटन व आतिथ्य उद्योगात कार्यरत होते. या वाढत्या उद्योगाला व्यावसायिक पातळीवर चालविण्यास कुशल व्यवस्थापकांची गरज आहे. हॉटेल मॅनेजमेंट हे क्षेत्र हॉटेल, रेस्टॉरंट, रिसॉर्ट, क्रूझ जहाजे यांसारख्या विविध आतिथ्य व्यवसायांचे व्यवस्थापन शिकवते. ग्राहकसेवा, व्यवस्थापन, अन्नपदार्थ व पेय उत्पादन, गृहव्यवस्था, विपणन इत्यादी अनेक बाबी या क्षेत्रात समाविष्ट होतात.

आधुनिक काळात प्रशिक्षित हॉटेल मॅनेजमेंट व्यावसायिकांची मागणी जगभर वाढत आहे, कारण अतिथींना उत्कृष्ट सेवा देणे आणि व्यवसायाची नफा वाढवणे हे कोणत्याही आतिथ्य उद्योगाचे ध्येय असते. ग्लोबलायझेशनमुळे हॉटेल उद्योग आंतरराष्ट्रीय स्तरावर विस्तारत आहे, त्यामुळे कुशल व्यावसायिकांना देश-विदेशात संधी उपलब्ध होत आहेत.

शैक्षणिक मार्ग: डिप्लोमा, पदवी आणि प्रमाणपत्र अभ्यासक्रम

हॉटेल मॅनेजमेंट क्षेत्रात करीअर करण्यासाठी विद्यार्थी १२वी नंतर विविध स्तरांवरचे कोर्सेस करू शकतात. डिप्लोमा, पदवी (डिग्री) आणि अल्पावधीत पूर्ण होणारे प्रमाणपत्र असे मुख्य शैक्षणिक पर्याय उपलब्ध आहेत. खाली या प्रत्येक मार्गाचा थोडक्यात आढावा दिला आहे:

Hotel Management Diploma अभ्यासक्रम

Hotel Management course diploma साधारणपणे १ ते ३ वर्षांचे असतात. काही ठिकाणी १०वी नंतरही (फूड प्रॉडक्शन किंवा हाऊसकीपिंग यांसारखे) प्राथमिक डिप्लोमा कोर्स उपलब्ध असतात, तर बहुतांश डिप्लोमा कोर्सेस १२वी नंतर घेतले जातात. या कोर्समध्ये खाद्यपदार्थ उत्पादन, फ्रंट ऑफिस ऑपरेशन्स, गृहव्यवस्था (हाऊसकीपिंग), खाद्य व पेय सेवा अशा मूलभूत गोष्टींवर भर दिला जातो. Hotel Management Diploma Course लवकर कौशल्य विकसित करून नोकरी बाजारात प्रवेश करण्यास मदत करतात. उदाहरणार्थ, डिप्लोमा इन मॅनेजमेंट, डिप्लोमा इन हॉस्पिटॅलिटी मॅनेजमेंट & केटरिंग टेक्नॉलॉजी, डिप्लोमा इन बेकरी ऑपरेशन्स, फ्रंट ऑफिस किंवा हाऊसकीपिंग डिप्लोमा असे अनेक पर्याय आहेत. काही डिप्लोमा कार्यक्रमांना इंटर्नशिपचा समावेश असतो, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष उद्योगाचा अनुभव मिळतो.

पदवी (डिग्री) अभ्यासक्रम (Hotel Management Degree)

हॉटेल मॅनेजमेंट कोर्स मराठी माहिती (Hotel Management Course Marathi Mahiti) – Hotel Management Degree स्तरावर ३ ते ४ वर्षांचे पूर्णकालीन अभ्यासक्रम उपलब्ध आहेत. १२वी उत्तीर्ण (कला, वाणिज्य, विज्ञान कोणत्याही शाखेचे) विद्यार्थी हे कोर्स करू शकतात. भारतात खालील प्रमुख हॉटेल मॅनेजमेंट पदवी अभ्यासक्रम लोकप्रिय आहेत:

बॅचलर ऑफ होटल मॅनेजमेंट (BHM) – हॉटेल व्यवस्थापनातील पारंपरिक पदवी, ज्यात हॉटेल ऑपरेशन्स, अन्नपानव्यवस्था, रूम डिव्हीजन इत्यादी सर्व पैलू शिकवले जातात.
B.Sc. इन हॉस्पिटॅलिटी अँड हॉटेल अॅडमिनिस्ट्रेशन – राष्ट्रीय स्तरावर NCHMCT द्वारे ऑफर केला जाणारा प्रमुख ३ वर्षांचा कोर्स. यात हॉटेल मॅनेजमेंटसोबतच खाद्य विज्ञान, न्यूट्रिशन व कॅटरिंग टेक्नॉलॉजी विषयांचा समावेश असतो.
बॅचलर इन होटल मॅनेजमेंट अँड केटरिंग टेक्नॉलॉजी (BHMCT) – ४ वर्षांचा अभियांत्रिकीसदृश कोर्स काही विद्यापीठांतून उपलब्ध.
BBA इन हॉस्पिटॅलिटी, ट्रॅव्हल अँड टूरिझम – व्यवस्थापनशास्त्र (बिझनेस अॅडमिनिस्ट्रेशन) आणि आतिथ्य उद्योगाचा मिलाप असलेला अभ्यासक्रम, ज्यात मार्केटिंग, वित्तीय व्यवस्थापन, मानव संसाधन इ.बरोबर हॉटेल उद्योगाचे शिक्षण दिले जाते.
B.Voc (हॉटेल मॅनेजमेंट) – व्यावसायिक अभ्यासक्रम, जो कौशल्याधारित शिक्षणावर केंद्रित असतो.

या पदवी अभ्यासक्रमांत सैद्धांतिक ज्ञानाबरोबरच प्रात्यक्षिक प्रशिक्षण आणि उद्योगात इंटर्नशिप अनिवार्य असते, ज्यामुळे विद्यार्थी पदवी पूर्ण करताना उद्योगासाठी तयार होतात. अनेक पदवी कार्यक्रमांत शेवटच्या वर्षी उद्योगातील इंटर्नशिप असते.

प्रमाणपत्र (सर्टिफिकेट) अभ्यासक्रम

प्रमाणपत्र कोर्सेस हे अल्पकालीन (सहसा काही महिन्यांपासून १ वर्षापर्यंत) असतात. विशिष्ट कौशल्यांवर लक्ष केंद्रित करणारे हे कोर्स विद्यार्थ्यांना किंवा उद्योगातील कर्मचाऱ्यांना अपस्किल करण्यासाठी उपयुक्त ठरतात. उदा. सर्टिफिकेट इन फूड प्रोडक्शन, सर्टिफिकेट इन बेकरी अँड पॅटिसरी, सर्टिफिकेट इन फ्रंट ऑफिस ऑपरेशन्स, सर्टिफिकेट इन हॉस्पिटॅलिटी मॅनेजमेंट इत्यादी. या कोर्ससाठी पात्रता अनेकदा १०वी किंवा १२वी पास असते (कोर्सच्या प्रकृतीनुसार). प्रमाणपत्र कोर्स पूर्ण करून मिळालेल्या कौशल्यांच्या आधारे विद्यार्थ्यांना एखाद्या विशिष्ट विभागात एंट्री-लेव्हल नोकरी मिळवणे सुलभ होते.

टीप: हॉटेल मॅनेजमेंटमध्ये पदव्युत्तर (PG) शिक्षणाचाही पर्याय आहे. पदवीपश्चात डिप्लोमा इन होटल मॅनेजमेंट (PGDHM) किंवा MBA इन हॉस्पिटॅलिटी/हॉटेल मॅनेजमेंट हे कोर्सेस उपलब्ध आहेत. पदवी पूर्ण केल्यानंतर विशेषज्ञतेसाठी किंवा व्यवस्थापन पातळीवरील करिअरसाठी हे कोर्स निवडले जाऊ शकतात.

महाराष्ट्रातील आणि भारतातील शीर्ष हॉटेल मॅनेजमेंट संस्थांवर एक नजर

महाराष्ट्रात आणि देशभरात काही नामांकित हॉटेल मॅनेजमेंट महाविद्यालये व विद्यापीठे आहेत, जी उत्कृष्ट शिक्षण आणि प्लेसमेंटसाठी ओळखली जातात. या संस्थांमध्ये प्रवेश मिळविण्यासाठी स्पर्धा उच्च दर्जाची असते. खाली महाराष्ट्रातील तसेच इतर राज्यांतील काही प्रमुख हॉटेल मॅनेजमेंट संस्थांची यादी दिली आहे:

महाराष्ट्रातील प्रमुख हॉटेल मॅनेजमेंट संस्था

हॉटेल मॅनेजमेंट कॉलेजेस महाराष्ट्र –

इन्स्टिट्यूट ऑफ होटल मॅनेजमेंट, कॅटरिंग टेक्नॉलॉजी अँड अप्लाइड न्यूट्रिशन (IHM), मुंबई – भारतातील अग्रगण्य केंद्रसरकारी हॉटेल व्यवस्थापन संस्था, जी देशात पहिल्या क्रमांकावर स्थान मिळवते. या संस्थेची स्थापना १९५४ साली झाली असून येथे B.Sc. इन हॉस्पिटॅलिटी अँड हॉटेल अॅडमिनिस्ट्रेशनसह विविध पदवी व डिप्लोमा कोर्सेस उपलब्ध आहेत.
इन्स्टिट्यूट ऑफ होटल मॅनेजमेंट, औरंगाबाद (IHM Aurangabad) – ताज हॉटेल समूहाच्या सहकार्याने 1989 साली स्थापन झालेली खाजगी संस्था. आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे शिक्षण देणाऱ्या या संस्थेचा यूकेच्या विद्यापीठाशी (युनिव्हर्सिटी ऑफ हुडर्सफिल्ड) संबंध आहे आणि ती उद्योगातील Leading Hotel Schools of the World मधील एक मानली जाते.
DY पाटील स्कूल ऑफ हॉस्पिटॅलिटी अँड टूरिझम स्टडीज, नवी मुंबई – डी.वाय. पाटील विद्यापीठाअंतर्गत चालणारी संस्था, जी उच्च दर्जाच्या सुविधांद्वारे हॉटेल व्यवस्थापन पदवी प्रदान करते.
भारती विद्यापीठ इन्स्टिट्यूट ऑफ हॉस्पिटॅलिटी मॅनेजमेंट, नवी मुंबई – भारती विद्यापीठाच्या अंतर्गत हॉटेल मॅनेजमेंट व पर्यटन अभ्यासक्रमासाठी प्रसिध्द महाविद्यालय.
भारती विद्यापीठ इन्स्टिट्यूट ऑफ हॉटेल मॅनेजमेंट अँड केटरिंग टेक्नॉलॉजी (BVUIHMCT), पुणे – डीम्ड विद्यापीठाच्या (भारती विद्यापीठ) अधिनस्त पुण्यातील अग्रगण्य संस्था, जी प्रायोगिक शिक्षणासाठी ओळखली जाते.
महाराष्ट्र राज्य हॉटेल व्यवस्थापन आणि केटरिंग तंत्रज्ञान संस्था, पुणे (MSIHMCT) – पुण्यातील ही सरकारी संस्था राज्य शासनाद्वारे चालविली जाते व उत्तम अकादमिक वातावरणासाठी ओळखली जाते.
(इतर): यांशिवाय महाराष्ट्रात मुंबईत ऑबरॉय सेंटर फॉर लर्निंग अँड डेव्हलपमेंट (OCLD) ही ऑबरॉय हॉटेल समुहाची स्वतःची उत्कृष्ट प्रशिक्षण कार्यक्रम संस्था आहे (जरी ती पारंपरिक पदवी देत नाही, तरी उद्योगात करिअर सुरू करण्यासाठी प्रतिष्ठित कार्यक्रम आहे). नागपुर, औरंगाबाद यांसारख्या शहरांतही काही खाजगी व शासकीय महाविद्यालये हॉटेल मॅनेजमेंट कोर्सेस ऑफर करतात. उदाहरणार्थ, IHM नागपुर व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर तंत्रज्ञान विद्यापीठ, लोणेरे (रायगड) येथेही हॉटेल मॅनेजमेंट संबंधित अभ्यासक्रम आहेत.

भारतातील इतर अव्वल हॉटेल मॅनेजमेंट संस्था

इन्स्टिट्यूट ऑफ होटल मॅनेजमेंट, पुसा (नवी दिल्ली) – दिल्लीत स्थित केंद्रीय सरकारची संस्था, जी अनेक सर्वेक्षणांमध्ये देशातील क्रमांक १ मानली जाते. IHM पुसा येथून प्रसिद्ध शेफ संजीव कपूर यांनी हॉटेल मॅनेजमेंटमध्ये डिप्लोमा प्राप्त केला होता. (खाली यशोगाथा विभागात उल्लेख).
इन्स्टिट्यूट ऑफ होटल मॅनेजमेंट, बंगळुरू/चेन्नई/कोलकाता/हैदराबाद – ही सर्व केंद्रीय सरकारची राष्ट्रीय स्तरावरील IHM संस्थांचे केंद्र आहेत आणि भारतातील टॉप १० हॉटेल मॅनेजमेंट कॉलेजेसमध्ये स्थान मिळवतात. प्रत्येक संस्था संबंधित प्रदेशात आतिथ्य शिक्षणाचा उच्च मानक प्रस्थापित करत आहे.
वेलकमग्रुप ग्रॅज्युएट स्कूल ऑफ होटल अॅडमिनिस्ट्रेशन (WGSHA), मणिपाल – मणिपाल अकादमी अंतर्गत येणारी खासगी संस्था, जी भारताच्या अव्वल खाजगी हॉटेल मॅनेजमेंट कॉलेजांपैकी एक म्हणून ओळखली जाते. इथेचे स्नातक जगप्रसिद्ध हॉटेल चेनमध्ये उंच पदांवर कार्यरत आहेत (उदा. Michelin स्टार शेफ विकास खन्ना हे याचे प्रख्यात माजी विद्यार्थी आहेत).
आर्मी इन्स्टिट्यूट ऑफ HMCT, बंगळुरू – लष्कराद्वारे चालविले जाणारे हॉटेल मॅनेजमेंट कॉलेज, ज्यासाठी स्वतंत्र प्रवेश परीक्षा (WAT) घेतली जाते.
क्राइस्ट यूनिव्हर्सिटी, बंगळुरू – डिपार्टमेंट ऑफ होटल मॅनेजमेंट – खाजगी डीम्ड विद्यापीठ जे हॉटेल मॅनेजमेंट मध्ये BHM आणि BBA कोर्सेस ऑफर करते.
इंटरनॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ होटल मॅनेजमेंट (IIHM) – कोलकाता, दिल्ली, पुणे इत्यादी ठिकाणी केंद्र असलेल्या या खाजगी संस्थेची स्वतःची eCHAT नावाची सर्वभारतीय प्रवेश परीक्षा आहे. IIHM मधून पदवी घेतलेले विद्यार्थी भारताबाहेर इंटर्नशिप व प्लेसमेंटच्या संधीसाठी ओळखले जातात.

यांशिवाय चडीगढ, लखनौ, भोपाल, शिमला, गोवा इत्यादी शहरांमध्येदेखील नामांकित IHM संस्थानी उत्तम कार्य केले आहे. BHM vs BSc Hospitality – प्रत्येक विद्यार्थ्याने आपल्या आवडीच्या शाखा/विभाग, महाविद्यालयाचा दर्जा, प्लेसमेंट रेकॉर्ड आणि शैक्षणिक फी इत्यादी बाबींचा विचार करून योग्य संस्था निवडावी. शीर्ष संस्थांमध्ये प्रवेश मिळवण्यासाठी अखिल भारतीय स्पर्धा परीक्षांत उच्च गुण मिळवणे आवश्यक असते.

पात्रता, प्रवेश परीक्षा व प्रवेश प्रक्रिया

Hotel Management Salary – हॉटेल मॅनेजमेंटच्या पदवी वा डिप्लोमा कोर्सला प्रवेश घेण्यासाठी मुलभूत पात्रता आणि प्रक्रिया पुढीलप्रमाणे आहेत:

शैक्षणिक पात्रता: उमेदवाराने मान्यताप्राप्त बोर्डमधून १०+२ (१२वी) परीक्षा उत्तीर्ण केलेली असावी. बहुतांश संस्थांकडून किमान ५०% गुणांची अट असू शकते. काही खास कोर्ससाठी इंग्रजी विषयात किमान गुणांची अटही लावली जाते. विज्ञान, वाणिज्य किंवा कला – कोणत्याही शाखेचे विद्यार्थी हॉटेल मॅनेजमेंटसाठी पात्र असतात.
वयाची अट: बऱ्याच संस्थांत प्रवेश वेळेस उमेदवाराचे वय १७ ते २५ वर्षांच्या दरम्यान असावे असे निकष आहेत. केंद्र सरकारच्या IHM संस्थांसाठी (NCHMCT मार्गे) सर्वसाधारण उमेदवारांचे वयोमर्यादा २५ वर्षे (आणि आरक्षित प्रवर्गासाठी २८ वर्षे) अशी असते.
प्रवेश परीक्षा: नामांकित हॉटेल मॅनेजमेंट कॉलेजेसमध्ये प्रवेशासाठी स्पर्धात्मक परीक्षा घेतल्या जातात. त्यापैकी काही प्रमुख राष्ट्रीय स्तरावरील प्रवेश परीक्षा पुढीलप्रमाणे:
- NCHMCT JEE (National Council for Hotel Management Joint Entrance Exam): ही राष्ट्रीय स्तरावरील परीक्षा NTA मार्फत घेतली जाते. केंद्रसरकारी IHM आणि इतर सहभागी संस्थांमध्ये UG कोर्सेसमध्ये प्रवेश याच्या द्वारे मिळतो.
- AIMA UGAT (Undergraduate Aptitude Test): ऑल इंडिया मॅनेजमेंट असोसिएशन तर्फे घेण्यात येणारी ही परीक्षा, काही संस्थांत हॉटेल मॅनेजमेंट UG प्रवेशासाठी स्वीकारली जाते.
- IIHM eCHAT: इंटरनॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ HM (IIHM) ही स्वतःची ऑनलाइन प्रवेश चाचणी (eCHAT) आयोजित करते. IIHM च्या भारतातील व विदेशातील शाखांमध्ये याच्या आधारे प्रवेश दिले जातात.
- AIHMCT WAT: आर्मी इन्स्टिट्यूट ऑफ HMCT, बंगळुरूसाठीची लष्कर संचलित प्रवेश परीक्षा.
- इतर राज्यस्तरीय परीक्षा: काही राज्यांत हॉटेल मॅनेजमेंटसाठी स्वतंत्र CET घेतली जाते. उदाहरणार्थ, उत्तर प्रदेशात UPSEE BHMCT परीक्षा असते, तसेच पश्चिम बंगालमध्ये WBJEE (HM) नावाची परीक्षा घेतली जाते. गुरुगोविंदसिंग इंद्रप्रस्थ विद्यापीठ (दिल्ली) कडील IPU CET मार्फत देखील हॉटेल मॅनेजमेंटला प्रवेश मिळतो. ख्राईस्ट विद्यापीठ, बंगळुरू यांसारख्या काही संस्थांच्या स्वतःच्या प्रवेश परीक्षा/चाचण्या आणि मुलाखतीही असतात.
प्रवेश प्रक्रिया: बहुतांश राष्ट्रीय परीक्षांसाठी ऑनलाईन अर्ज करून परीक्षा द्यावी लागते. NCHMCT JEE द्वारे प्रवेश प्रक्रियेत, परीक्षा दिल्यानंतर एक संयुक्त काऊंसिलिंग होते ज्यात मेरिटनुसार विद्यार्थ्यांना IHM महाविद्यालये allot केली जातात. इतर अनेक संस्थांच्या बाबतीत, प्रवेश परीक्षेचा स्कोअर आणि त्यानंतर समूहचर्चा (GD) व वैयक्तिक मुलाखत अशा टप्प्यांतून अंतिम निवड होते. काही खासगी महाविद्यालये केवळ १२वीच्या गुणांच्या आधारेही प्रवेश देतात, परंतु सर्वोत्तम संस्थांकरिता स्पर्धात्मक परीक्षा अनिवार्य असते.
तयारी: या प्रवेश परीक्षांमध्ये सामान्यतः इंग्रजी भाषाज्ञान, तार्किक क्षमता, गणित, सर्वसाधारण ज्ञान आणि सेवा उद्योगाविषयी मूलभूत समज तपासली जाते. त्यामुळे उमेदवारांनी दहावी-बारावीच्या स्तराचे गणित/आकडेमोड, व्याकरण व शब्दसंग्रह, करंट अफेयर्स इत्यादीची तयारी करणे आवश्यक आहे. मागील वर्षांच्या प्रश्नपत्रिका आणि मॉक टेस्ट याद्वारे तयारी केल्यास फायदा होतो.

हॉटेल मॅनेजमेंटमधील करिअरच्या विविध संधी आणि जॉब रोल्स

Hotel Management Career Options in India – हॉटेल मॅनेजमेंट पदवी किंवा डिप्लोमा प्राप्त केल्यानंतर आतिथ्य उद्योगात विविध विभागांमध्ये करिअरच्या संधी उपलब्ध होतात. केवळ हॉटेलपुरता मर्यादित न राहता, रेस्टॉरंट, फूड सर्व्हिस, पर्यटन, इव्हेंट मॅनेजमेंट, क्रूझ लाईन, एयरलाईन कॅटरिंग अशा अनेक क्षेत्रांत हॉटेल मॅनेजमेंट व्यावसायिकांची गरज असते. खाली काही प्रमुख Hotel Management Jobs रोल्स आणि त्यांचे स्वरूप यांची माहिती दिली आहे:

जनरल मॅनेजर / हॉटेल मॅनेजर: संपूर्ण हॉटेलच्या दैनंदिन operasyonची जबाबदारी सांभाळणारे वरिष्ठ व्यवस्थापक. त्यांच्याकडे वेगवेगळ्या विभागांचे समन्वय, अतिथींचे समाधान, महसूल व्यवस्थापन इत्यादी जबाबदाऱ्या असतात. सामान्यतः अनेक वर्षांचा अनुभव घेतल्यावर या पदावर बढती मिळते आणि हा हॉटेलमधील सर्वोच्च पदांपैकी एक मानला जातो.
फ्रंट ऑफिस मॅनेजर: हॉटेलच्या रिसेप्शन व समोरच्या कार्यालयीन विभागाचे नेतृत्व. बुकिंग, अतिथींचे चेक-इन/चेक-आऊट, माहिती सेवा आदींसाठी हे व्यवस्थापक जबाबदार असतात. अतिथींशी थेट संपर्कात राहून त्यांचे अनुभव सुखकर बनविणे हा मुख्य उद्देश असतो.
फूड अँड बेव्हरेज (F&B) मॅनेजर: हॉटेलच्या रेस्टॉरंट्स, बार्स आणि रूम-सर्व्हिस विभागाचे व्यवस्थापन. मेनू नियोजन, अन्न गुणवत्ता नियंत्रण, उपहारगृह कर्मचारी व्यवस्थापन आणि ग्राहक संतोष सुनिश्चित करणे या जबाबदाऱ्या एफ-अँड-बी मॅनेजरकडे असतात.
एक्झिक्युटिव शेफ / हेड शेफ: हॉटेलच्या स्वयंपाकघराचा प्रमुख ज्यांना किचनचे व्यवस्थापन, मेनू डिझाइन, पदार्थांची चव व गुणवत्ता, स्वयंपाकी टीमचे नेतृत्व अशी कामे सोपवली जातात. मोठ्या हॉटेलमध्ये एक्झिक्युटिव शेफ ही अत्यंत प्रतिष्ठेची व चांगल्या पगाराची भूमिका आहे.
हाऊसकीपिंग मॅनेजर: हॉटेलमधील सर्व रूम्स आणि सार्वजनिक जागांची स्वच्छता व देखरेख यांची जबाबदारी. हाऊसकीपिंग स्टाफचे नियोजन, लॉन्ड्री सेवा, देखभाल दुरुस्ती इ. यांचे पर्यवेक्षण हे व्यवस्थापक करतात. स्वच्छ, आकर्षक वातावरण ठेवणे हाच यांचा मुख्य उद्देश असतो.
इव्हेंट/बँक्वेट मॅनेजर: हॉटेलमध्ये होणाऱ्या कॉन्फरन्स, लग्नसमारंभ, बँक्वेट इव्हेंट्सचे नियोजन व अंमलबजावणी बघणारे व्यवस्थापक. ग्राहकांशी संपर्क करून त्यांच्या गरजेनुसार कार्यक्रम आयोजित करणे, विविध विभागांमध्ये समन्वय ठेवणे आणि कार्यक्रम यशस्वी करणे ही जबाबदारी असते.
सेल्स आणि मार्केटिंग मॅनेजर: हॉटेलच्या व्यवसाय वृद्धीसाठी विपणन रणनीती बनवणे, कॉर्पोरेट क्लायंट व टूअर एजंट यांच्याशी संबंध प्रस्थापित करणे, जाहिरात मोहिमा राबविणे इ. कार्ये पाहणारे व्यवस्थापक. हॉटेलची ब्रँड इमेज उंचावणे आणि ग्राहकवर्ग वाढवणे हा मुख्य उद्देश.
मानव संसाधन (HR) व्यवस्थापक: हॉटेल स्टाफची भरती, प्रशिक्षण, कर्मचार्‍यांचे कल्याण आणि श्रमकायदे पालन या बाबी हाताळणारे व्यवस्थापक. योग्य कर्मचारी नियुक्त करून त्यांना टिकविणे व उच्च उत्पादकता राखणे हे मोलाचे कार्य ते बजावतात.
ट्रॅव्हल अँड टुरिझम मॅनेजर: मोठ्या हॉटेल चेन्स किंवा पर्यटन कंपन्यांसाठी काम करताना ट्रॅव्हल पॅकेजेस तयार करणे, टूरचे आयोजन करणे, अतिथींसाठी पर्यटन सुविधा समन्वयित करणे अशी कामे करतात. हॉटेल मॅनेजमेंट पदवीधारक पर्यटन क्षेत्रातही चमकदार करिअर करू शकतात.
उद्योजक (Entrepreneur): काही जण अनुभव घेतल्यानंतर स्वतःचा व्यवसाय सुरू करतात – उदा. स्वतःचे रेस्टॉरंट, कैटरिंग सेवा, छोटे बूटीक हॉटेल इ. उद्योग चालवतात. हॉटेल मॅनेजमेंटचे प्रशिक्षण उद्योजकतेसाठी उपयुक्त ठरते.
इतर क्षेत्रे: क्रूझ शिपवरील आतिथ्य विभाग, विमान कंपन्यांचे इन-फ्लाइट केटरिंग आणि केबिन क्रू प्रशिक्षण, सुविधा व्यवस्थापन (Facility Management), हॉटेल कन्सल्टंट इत्यादी भूमिकाही हॉटेल मॅनेजमेंट पदवीधरांना उपलब्ध होतात. या क्षेत्रांचे वैशिष्ट्य म्हणजे आंतरराष्ट्रीय करिअरची संधी – योग्य अनुभव आणि कौशल्ये असतील तर जगभर कुठेही आपल्या सेवांना मागणी असते.

टीप: हॉटेल उद्योगात करिअरची वाढ वैशिष्ट्यपूर्ण पद्धतीने होते – प्रवेश स्तरावरच्या नोकरीतून सुरुवात करून अनुभवाच्या जोरावर पुढे वरिष्ठ पदांवर पोहोचता येते. अनेक नामांकित हॉटेल समुहांतर्गत पोस्टिंग बदल, अंतर्गत बढत्या यांना चालना दिली जाते. त्यामुळे ज्यांनी एंट्री-लेव्हलपासून सुरुवात केली आहे त्यांना काही वर्षांनंतर विभागप्रमुख, आणि पुढे जनरल मॅनेजर पदापर्यंत प्रगतीची संधी असते.

वेतनमान: सुरुवातीपासून वरिष्ठ पातळीपर्यंत अंदाजित पगार

हॉटेल मॅनेजमेंट क्षेत्रातील पगाराचे स्वरूप विविध घटकांवर अवलंबून असते – जसे उमेदवाराचा अनुभव, संस्थेचा प्रकार (लग्जरी ५-स्टार हॉटेल vs बजेट हॉटेल), शहर/लोकेशन, वगैरे. ताज्या अहवालांनुसार भारतात हॉटेल मॅनेजमेंट पदवीधरांचा सरासरी वार्षिक पगार सुमारे ₹३-५ लाखांदरम्यान असतो आणि उद्योगातील ७-१० वर्षांच्या अनुभवानंतर तो ₹१५-१८ लाखांपर्यंत जाऊ शकतो. खाली वेतनमानाविषयी थोडक्यात माहिती:

प्रारंभिक पातळीवरील वेतन: नव्या पदवीधरांना किंवा फ्रेशर्सना सुरुवातीला साधारणपणे ₹१५,००० ते ₹२०,००० प्रति महिना इतका पगार मिळू शकतो (वार्षिक अंदाजे ₹२-३ लाख). उदाहरणार्थ, फ्रंट ऑफिस असिस्टंटची प्रारंभिक पगाररेंज ~₹२.५ लाख वार्षिक आहे, तर ज्युनिअर शेफ ~₹२.१ लाख वार्षिक सुरूवात करू शकतो. हाऊसकीपिंग स्टाफचे प्रारंभिक वेतन साधारण ₹१.८ ते ₹२.५ लाख वार्षिक असते. मोठ्या शहरांमध्ये (मुंबई, दिल्ली, बंगळुरू) जीवनमान जास्त असल्याने कधीकधी तिथे सुरुवातीचा पगार तुलनेने जास्त ठेवला जातो.
अनुभव आणि मध्यस्तरीय पदांचे वेतन: ३-५ वर्षांचा अनुभव आणि योग्य कौशल्ये प्राप्त केल्यानंतर पदोन्नतीसह पगारवाढ लक्षणीय होते. उदाहरणार्थ, हाऊसकीपिंग सुपरवायझर पदावर ~₹३-४ लाख वार्षिक पगार मिळू शकतो, तर रेस्टॉरंट मॅनेजर, बँक्वेट मॅनेजर यांसारख्या पदांसाठी वार्षिक ₹५-८ लाखांपर्यंत पगार मिळू शकतो. मध्यम स्तरावरील व्यवस्थापक (उदा. फ्रंट ऑफिस मॅनेजर, एफअँडबी मॅनेजर) यांचे वार्षिक पॅकेज साधारण ₹६-१० लाखांच्या दरम्यान असू शकते. विशेष कौशल्य असल्यास किंवा आंतरराष्ट्रीय ब्रॅण्डसोबत काम असल्यास या पातळीवर अधिक वेतन मिळते.
वरिष्ठ आणि शीर्ष व्यवस्थापकांचे वेतन: वरिष्ठ पदावर (जनरल मॅनेजर, एग्झिक्युटिव शेफ इ.) पोहोचल्यावर पगार खूप आकर्षक स्तरावर जातो. पंचतारांकित हॉटेल्समध्ये जनरल मॅनेजरचा वार्षिक पगार ₹२०-२५ लाख किंवा त्याहून अधिक असू शकतो. काही प्रकरणांत मोठ्या शहरातील ५-स्टार हॉटेलचे जीएम वर्षाला ₹३५+ लाख किंवा बोनससह अधिक कमावतात. मुख्य शेफ किंवा एक्झिक्युटिव शेफ पदांवरही ₹१५-१८ लाख वार्षिक पगार मिळण्याची शक्यता असते.
परदेश आणि क्रूझ जहाजांवरील संधी: भारतीय हॉटेल मॅनेजमेंट व्यावसायिक परदेशात जातात तेव्हा त्यांचे पगार स्थानिक दराने (बहुदा डॉलर/यूरोमध्ये) मिळतात, जे भारतातील तुलनेत अनेकपटींनी जास्त असतात. उदाहरणार्थ, क्रूझ शिपवर प्रारंभीच्या भूमिकांसाठीच ~₹३-४ लाख वार्षिक वेतन मिळू शकते, त्यासोबत राहण्याची व जेवणाची मोफत सुविधा असते. क्रूझवरील वरिष्ठ पदे (जसे हाऊसकीपिंग मॅनेजर, क्रूझ कोऑर्डिनेटर) यांचे पॅकेज ₹६.५ ते ₹१६ लाख वार्षिक किंवा अधिक असू शकते. परदेशात हॉटेल उद्योगात काम करणाऱ्या व्यक्तींनाही अनेक लाभ (उदा. टिप्स, सर्व्हिस चार्जेस, इतर भत्ते) मिळतात जे मूळ पगाराव्यतिरिक्त असतात.

टीप: प्रारंभीच्या काही वर्षांत हॉटेल मॅनेजमेंट पगार इतर क्षेत्रांच्या तुलनेत कमी असल्याचे आढळू शकते, परंतु अनुभव, कौशल्ये आणि योग्य संस्था यांच्या जोरावर करिअरमध्ये स्थिरता येत गेली की पगारवाढ आणि पदोन्नती दोन्ही जलद होत जातात. तसेच हा क्षेत्र कर्मचार्‍यांना भोजन, निवास, इन्शुरन्स यांसारखे Perks देखील बऱ्याचदा देते, जे एकूण लाभांमध्ये गणले जाऊ शकतात.

यशस्वी होण्यासाठी लागणाऱ्या आवश्यक कौशल्यांचा धावता आढावा

हॉटेल मॅनेजमेंट हा “पीपल ओरिएंटेड” क्षेत्र आहे – म्हणजेच येथे आपण थेट लोकांशी आणि त्यांच्या गरजांशी निगडीत काम करत असतो. अतिथींसोबत संवाद साधणे, त्यांच्या समस्या सोडवणे आणि उत्कृष्ट सेवेद्वारे त्यांना समाधान देणे हे या क्षेत्राचे केंद्रबिंदू आहे. त्यामुळे खालील मूलभूत कौशल्ये आणि गुण हॉटेल मॅनेजमेंट व्यावसायिकांसाठी अत्यंत महत्त्वाचे ठरतात:

संवाद कौशल्ये आणि आंतरव्यक्ती संबंध: मर्यादित वेळेत आणि विविध पार्श्वभूमीच्या लोकांसोबत नम्रपणे व प्रभावीपणे संवाद साधण्याची कला अत्यावश्यक आहे. हिंदी, इंग्रजीसह इतर परदेशी भाषा जर येत असतील तर मोठी भर पडते. उत्तम संवादामुळे अतिथींना व्यक्तिगत लक्ष दिल्यासारखे वाटते.
ग्राहक सेवा वृत्ती: अतिथी देवो भव ही संकल्पना अंगीकारून प्रत्येक अतिथीला आदरातिथ्याने वागवण्याची वृत्ती हवी. संयम, विनम्रपणा आणि मदतीची तयारी हा ग्राहक सेवा कौशल्याचा गाभा आहे. क्लाएंटच्या तक्रारी किंवा विनंती तातडीने आणि समाधानकारक रीतीने हाताळणे आली पाहिजे.
संघकार्य व नेतृत्व: हॉटेल उद्योगात अनेक विभाग व कर्मचारी एकत्र मिळून काम करतात. टीममध्ये काम करण्याची तयारी आणि सहकारी व अधीनस्थांना प्रेरित करण्याची क्षमता हवी. पुढे जाऊन टीम लीडर किंवा मॅनेजर बनण्यासाठी नेतृत्वगुण विकसित करणे आवश्यक असते.
समस्या सोडवण्याचे कौशल्य: अतिथींची एखादी तक्रार, ऑपरेशनल अडचणी, तातडीच्या घडामोडी – अशा परिस्थितीत वेगाने आणि कार्यक्षमतेने निर्णय घेऊन समस्या सोडवता येणे आवश्यक असते. कधी कधी शांततापूर्ण मार्गाने संतापलेल्या ग्राहकाची समजूत काढणे ही देखील कौशल्याची कसोटी ठरते.
बहुकार्य (Multitasking) आणि वेळेचे व्यवस्थापन: व्यस्त हंगामात एकाचवेळी अनेक कामे हाताळावी लागतात – जसे फोन कॉल्स, समोर अतिथीची विनंती, चालू इव्हेंटची तयारी. त्यामुळे एकावेळी प्रभावीपणे बहुकार्य करण्याची क्षमता आणि कामांना प्राधान्यक्रमाने वेळेवर पूर्ण करण्याची सवय अत्यंत गरजेची आहे.
ताणतणाव व्यवस्थापन: हॉटेल उद्योगात कामाचे तास लांब असू शकतात, तसेच शारीरिक व मानसिक ताणही येऊ शकतो. अशा वेळी शांत आणि प्रसन्न राहून तणावाचा सामना करण्याची क्षमता (Resilience) आवश्यक आहे. स्मित चेहऱ्याने तणावग्रस्त परिस्थिती हाताळणे हे शिकावे लागते.
तांत्रिक व व्यावसायिक कौशल्ये: मूलभूत कॉम्प्युटर/आयटी कौशल्ये (हॉटेलचे बुकिंग सॉफ्टवेअर, पॉईंट-ऑफ-सेल्स सिस्टीम इ.), थोडीफार अकौंट्स/आर्थिक समज, खाद्यपदार्थ व पेय यांबद्दल व्यावहारिक ज्ञान, स्वच्छता व सुरक्षा मानकांची जाणीव अशी कौशल्येही महत्त्वाची आहेत. आधुनिक काळात डेटा विश्लेषण, डिजिटल मार्केटिंग यांचेही महत्त्व वाढले आहे, ज्यामुळे हॉटेल व्यवसाय अधिक परिणामकारकरीत्या चालवता येतो.

वरील गुणांच्या जोडीला, उत्साही वृत्ती व नव्या गोष्टी शिकण्याची तयारी हे गुण देखील मोलाचे ठरतात. हॉटेल मॅनेजमेंट अभ्यासक्रमादरम्यान इंटर्नशिप व प्रशिक्षक वर्गाच्या मदतीने ही कौशल्ये विकसित होण्यास मदत होते. उद्योगात यशस्वी होण्यासाठी शास्त्रोक्त शिक्षणाबरोबरच ही सॉफ्ट स्किल्स विकसित करणे तितकेच आवश्यक आहे. म्हणूनच अनेक शीर्ष महाविद्यालये अभ्यासक्रमात व्यक्तिमत्व विकास, संवाद कार्यशाळा अशा उपक्रमांचा समावेश करतात.

यशोगाथा: हॉटेल मॅनेजमेंट क्षेत्रातील यशस्वी व्यक्तींची उदाहरणे

Hotel Management Marathi Information – हॉटेल मॅनेजमेंट क्षेत्रात उत्तम शिक्षण आणि मेहनतीच्या जोरावर अनेकांनी उल्लेखनीय यश मिळवले आहे. काही प्रेरणादायी उदाहरणे पाहू:

Hotel Management Sanjeev Kapoor, Punit Chatwal, Vikas Khanna

शेफ संजीव कपूर: भारतातील प्रख्यात सेलिब्रिटी शेफ आणि उद्योजक. संजीव कपूर यांनी नवी दिल्लीच्या IHM पुसा संस्थेतून हॉटेल मॅनेजमेंटमध्ये डिप्लोमा प्राप्त केला.. करिअरच्या सुरूवातीस हॉटेल सेंटौरमध्ये भारतातील सर्वात तरुण एक्झिक्युटिव शेफ म्हणून त्यांनी काम केले. नंतर दूरदर्शनवरील “खाना खज़ाना” या शोमुळे ते घराघरात पोहोचले. आज ते अनेक रेस्टॉरंट्सचे मालक आहेत, खाद्यपदार्थांवरील पुस्तकांचे लेखक आहेत आणि भारत सरकारकडून पद्मश्री पुरस्काराने सन्मानित झाले आहेत.
पुनित चटवाल: हॉटेल उद्योगातील उच्च व्यवस्थापकीय स्तरावर पोहोचलेले एक भारतीय व्यावसायिक. त्यांनी दिल्लीत दिल्लील विद्यापीठाबरोबर IHM, दिल्ली येथून हॉटेल मॅनेजमेंटची पदवी मिळवली आणि पुढे फ्रान्समधील ESSEC संस्थेतून आतिथ्य क्षेत्रातील एमबीए पूर्ण केले.. पुनित चटवाल सध्या इंडियन हॉटेल्स कंपनी लि. (ताज हॉटेल्स समुह) चे व्यवस्थापकीय संचालक आणि मुख्य कार्यकारी अधिकारी आहेत. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर यूरोप आणि अमेरिकेतही त्यांनी नेतृत्वाची भूमिका बजावली आहे. त्यांच्या प्रवासावरून हॉटेल मॅनेजमेंटचा मजबूत शैक्षणिक पाया उच्च पदांसाठी मार्ग प्रशस्त करू शकतो हे दिसून येते.
शेफ विकास खन्ना: मणिपालच्या WGSHA मधून हॉटेल मॅनेजमेंट पदवी घेतलेला आणि जागतिक कीर्ती लाभलेला भारताचा आणखी एक शेफ. विकास खन्ना यांनी Manipal अकादमी ऑफ हायर एज्युकेशन मधून 1991 साली हॉटेल मॅनेजमेंटची पदवी पूर्ण केली. न्यूयॉर्क येथे त्यांनी Michelin स्टार मिळवलेले भारतीय रेस्टॉरंट “Junoon” चालवले. तसेच ते MasterChef India चे जज म्हणूनही प्रसिद्ध आहेत. त्यांच्या यशातून भारतीय हॉटेल मॅनेजमेंट पदवीधर जागतिक व्यासपीठावर चमकू शकतात हे सिद्ध झाले आहे.

या व्यतिरिक्त अनेक हॉटेल मॅनेजमेंट पदवीधरांनी उद्योजकतेत यश मिळवले आहे – उदाहरणार्थ, रितेश अग्रवाल यांनी औपचारिक पदवी नसतानाही ओयो रूम्ससारखी आंतरराष्ट्रीय हॉटेल साखळी निर्माण केली; तसेच पियूष बंसल यांसारख्या व्यावसायिकांनी स्वतःचे रेस्टॉरंट/कॅफे सुरू करून ब्रॅण्ड उभे केले. अशा कथा नवीन पिढीला प्रेरणा देतात. उद्योगातील शीर्ष पदी आज भारतीयांची वाढती उपस्थिती दिसून येते. “जर जिद्द आणि योग्य प्रशिक्षण असेल, तर हा उद्योग तुम्हाला यशाच्या शिखरावर नक्कीच घेऊन जाऊ शकतो” – अशी भावना या यशोगाथांतून समोर येते.

उद्योगातील सध्याचे कल आणि भविष्याचा वेध: भारतात आणि परदेशात

Hospitality Industry Trends 2025 – हॉटेल व पर्यटन उद्योग हा नेहमी परिवर्तनशील राहिला आहे, पण अलीकडच्या काळात तंत्रज्ञान, ग्राहकांची पसंती आणि जागतिक परिस्थिती यांमुळे परिवर्तनाचा वेग वाढला आहे. भारतात तर २०२५ सालाच्या सुरुवातीलाच आतिथ्य उद्योगाने जोरदार वाढ दर्शवली असून, २०२८ पर्यंत $१ अब्ज परकीय गुंतवणुकीचा अंदाज व्यक्त केला गेला आहे. RevPAR (Revenue per Available Room) यात दरवर्षी दुहेरी अंकी वाढ नोंदवली जात आहे, तसेच नवीन हॉटेल प्रकल्पांची घोषणाही मोठ्या प्रमाणावर होत आहे. खाली उद्योगातील काही महत्त्वाचे ट्रेंड्स आणि भविष्यातील संधींची माहिती दिली आहे:

पर्यावरणस्नेही आणि शाश्वत अतिथ्य (Sustainable Hospitality): जगभरातील प्रवासी आता पर्यावरण पूरक धोरणे अवलंबणाऱ्या हॉटेल्सना प्राधान्य देऊ लागले आहेत. २०२५ पर्यंत अनेक आलिशान हॉटेल्स हरित इमारत प्रमाणपत्रे मिळवणे, झिरो-वेस्ट ऑपरेशन्स, सौरऊर्जा, पाणी पुनर्चक्रण आदी उपाय अवलंबत आहेत. पर्यावरण जपणारी लक्झरी सेवा हा आता एक USP बनला आहे. भारतातही इको-फ्रेंडली रिसॉर्ट्स आणि सस्टेनेबल टुरिझम या संकल्पना वेग पकडत आहेत.
हायपर-वैयक्तिकृत अतिथी अनुभव: आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या मदतीने आता प्रत्येक अतिथीचा अनुभव वैयक्तिक गरजेनुसार बनवणे शक्य झाले आहे. AI व डेटा विश्लेषणाच्या आधारे अतिथींच्या आवडी निवडी ओळखून सेवा देण्याकडे कल आहे – जसे की रूममध्ये त्यांची आवडती स्नॅक्स तयारी ठेवणे, आधीच्या वास्तव्यावरून त्यांच्या प्राधान्याने सुविधा सेट करणे इ.. २०२५ मध्ये ग्राहक अशी अपेक्षा ठेवतात की हॉटेलने त्यांच्या मागणीविना त्यांच्या गरजा पूर्ण कराव्यात. यासाठी अनेक हॉटेल्स मोबाइल अॅप, चॅटबॉट, व्हॉईस असिस्टंट अशा स्मार्ट तंत्रज्ञानाचा वापर करत आहेत.
अनुभवाधिष्ठित प्रवास (Experiential Travel): आजचा प्रवासी केवळ आलिशान खोल्या आणि सुविधांसाठी प्रवास करत नाही, तर तो स्थानिक संस्कृतीचे नवे अनुभव, खाद्यपदार्थ, कौशल्ये शिकणे अशा स्मरणीय अनुभवांच्या शोधात असतो. ही गरज ओळखून हॉटेल्स स्थानिक शेतफेरी, स्वयंपाकवर्ग, कला-संस्कृती कार्यक्रम, वेलनेस रिट्रीट असे वेगळे अनुभव देऊ लागले आहेत. भारतात ग्रामीण व सांस्कृतिक पर्यटनालाही चालना मिळत आहे, ज्यात हॉटेल व्यवस्थापन व्यावसायिकांसाठी नवे कामाचे पर्याय उपलब्ध होत आहेत.
‘Bleisure’ ट्रॅव्हल आणि हायब्रिड मीटिंग्स: व्यवसाय आणि विरंगुळा यांचा मिलाफ म्हणजे Bleisure – कॉर्पोरेट जगतात नवीन ट्रेंड. आता अनेक व्यावसायिक प्रवासानंतर काही दिवस पर्यटनासाठी थांबतात. त्यामुळे हॉटेल्सना उत्तम कॉन्फरन्स सोयींबरोबरच फुरसतीच्या सुविधा (स्पा, पर्यटन) देण्यावर भर द्यावा लागतो. तसेच कोविडनंतर उदयास आलेली हायब्रिड मीटिंग्सची संकल्पना – जिथे काही प्रतिनिधी प्रत्यक्ष तर काही ऑनलाईन सहभागी होतात – यासाठी हॉटेल्स अत्याधुनिक तंत्रसज्ज मीटिंग रूम्स उपलब्ध करून देत आहेत. हा ट्रेंड पुढील काळातही कायम राहणार आहे.
वेलनेस आणि आरोग्यपूर्ण पर्यटन: कोरोना काळानंतर लोकांच्या आरोग्याबद्दलच्या जागरूकतेत मोठी वाढ झाली आहे. हॉटेल इंडस्ट्रीदेखील आता केवळ स्पा पर्यंत मर्यादित न राहता सर्वांगीण आरोग्य अनुभवांवर लक्ष केंद्रित करत आहे – योगा, मेडिटेशन सत्रे, डिजिटल डिटॉक्स, आरोग्यदायी आहार अशा सुविधा अनेक आलिशान हॉटेल्स देऊ लागली आहेत. भारतात आयुर्वेदिक वेलनेस रिसॉर्ट्स आणि ध्यान केंद्रे यांच्या लोकप्रियतेमुळे हॉटेल मॅनेजमेंट व्यावसायिकांसाठी एक नवा विशेषज्ञतेचा मार्ग खुला झाला आहे.
जागतिक विस्तार आणि भारताची भूमिका: आंतरराष्ट्रीय हॉटेल साखळ्यांचा भारतातील व्यवसाय झपाट्याने वाढतो आहे – Marriott, Hilton, Hyatt, IHG यांसारख्या आघाडीच्या ब्रॅंड्सने भारतीय शहरांमध्ये आपली उपस्थिती द्विगुणीत केली आहे. अंदाजानुसार २०२२ पर्यंत भारतातील आतिथ्य उद्योगात आंतरराष्ट्रीय हॉटेल साखळ्यांचा वाटा ५०% पेक्षा अधिक झाला होता. यामुळे स्थानिक प्रतिभेला जागतिक दर्जाचे प्रशिक्षण आणि नोकरीच्या संधी मिळत आहेत. उलटपक्षी, ताज, ओबेरॉय, ITC यांसारख्या भारतीय ब्रॅंड्सनीही परदेशात हॉटेल्स सुरू करून जागतिक पातळीवर पाऊल ठेवले आहे. त्यामुळे भारतीय व्यावसायिकांसाठी विदेशातही कामाची दारे खुली होत आहेत.
भविष्यातील संधी: एकंदरीत भारतीय हॉटेल उद्योगाला उज्वल भवितव्य आहे. सरकारच्या पर्यटनवृद्धी योजना, १०० स्मार्ट सिटी प्रकल्प, आंतरराष्ट्रीय इव्हेंट्सचे आयोजन यांमुळे येत्या दशकात नवीन हॉटेल्स, रेस्टॉरंट्स मोठ्या संख्येने उभारले जातील. डिजिटलायझेशन, ऑनलाइन ट्रॅव्हल अॅग्रीगेटर्सचा वाढता वापर यामुळे ग्राहकांपर्यंत पोहोचण्याचे मार्ग बदलले असले तरी या तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने उत्कृष्ट अतिथीसेवा देणारे संस्थाच यशस्वी ठरतील. त्यामुळे आतिथ्य क्षेत्रात करिअर करू इच्छिणाऱ्यांसाठी भारत आणि जगभरातही संधींचे आकाश विस्तृतच आहे. फक्त बदलत्या ट्रेंड्सच्या अनुषंगाने स्वतःला अद्ययावत ठेवणे आणि नवकल्पना स्वीकारणे हे गरजेचे ठरेल.

वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)

प्रश्न: हॉटेल मॅनेजमेंट म्हणजे नेमके काय आणि यात कोणते विषय/घटक येतात?
उत्तर: हॉटेल मॅनेजमेंट म्हणजे हॉटेल, रेस्टॉरंट, रिसॉर्ट इत्यादी आतिथ्य व्यवसायांचे व्यवस्थापन व संचालन. यात अतिथी सेवा, खोली आरक्षण व फ्रंट ऑफिस ऑपरेशन्स, अन्नपदार्थ बनवणे व खाद्यपदार्थ व्यवस्थापन (किचन ऑपरेशन्स), गृहव्यवस्था (रूम्सची स्वच्छता व देखभाल), इव्हेंट व्यवस्थापन, वित्तीय व मानव संसाधन व्यवस्थापन अशा विविध घटकांचा समावेश होतो. थोडक्यात, अतिथींसाठी उत्कृष्ट अनुभव निर्माण करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या सर्व प्रक्रियांचे व्यवस्थापन म्हणजे हॉटेल मॅनेजमेंट.
प्रश्न: हॉटेल मॅनेजमेंट कोर्ससाठी पात्रता निकष काय आहेत?
उत्तर: भारतात हॉटेल मॅनेजमेंटच्या बहुतेक पदवी आणि डिप्लोमा कोर्सेससाठी मूलभूत अट म्हणजे १०+२ (१२वी) उत्तीर्ण असणे. काही प्रतिष्ठित संस्थांसाठी १२वीत किमान ५०% गुणांची अट असते. उमेदवार कोणत्याही शाखेचा (कला, वाणिज्य, विज्ञान) असू शकतो, मात्र इंग्रजी भाषेचे मूलभूत ज्ञान आवश्यक आहे. प्रवेशासाठी अनेक संस्था NCHMCT JEE सारख्या प्रवेश परीक्षा घेतात किंवा त्यांचा स्कोअर स्वीकारतात. वयाची अट काही ठिकाणी असते (साधारण १७–२५ वर्षे).
प्रश्न: १२वी नंतर हॉटेल मॅनेजमेंटचे कोणते कोर्सेस उपलब्ध आहेत?
उत्तर: १२वी नंतर विद्यार्थ्यांना हॉटेल मॅनेजमेंट क्षेत्रात डिप्लोमा, पदवी (डिग्री) आणि प्रमाणपत्र असे विविध स्तरांवरचे अभ्यासक्रम करता येतात. पदवी कोर्सेसमध्ये प्रमुख पर्याय आहेत – BHM (बॅचलर ऑफ होटल मॅनेजमेंट), B.Sc. इन हॉस्पिटॅलिटी अँड हॉटेल अॅडमिनिस्ट्रेशन, BHMCT, BBA इन हॉस्पिटॅलिटी इत्यादी. डिप्लोमा कोर्सेस १-३ वर्षांचे असतात जसे की डिप्लोमा इन होटल मॅनेजमेंट, डिप्लोमा इन फूड प्रोडक्शन, इ. प्रमाणपत्र कोर्सेस हे ६ महीन्यांपासून १ वर्षापर्यंतचे अल्पकालीन कोर्स असतात, ज्यात विशिष्ट कौशल्यांवर भर दिला जातो (उदा. बेकरी & पॅटिसरी सर्टिफिकेट, फ्रंट ऑफिस ऑपरेशन्स सर्टिफिकेट). विद्यार्थ्यांच्या आवडी व करिअर प्लॅननुसार योग्य कोर्स निवडावा.
प्रश्न: हॉटेल मॅनेजमेंटमध्ये प्रवेशासाठी कोणत्या प्रमुख परीक्षा आहेत आणि तयारी कशी करावी?
उत्तर: देशपातळीवर NCHMCT JEE ही सर्वात प्रमुख प्रवेश परीक्षा आहे, ज्याद्वारे IHM सारख्या नामांकित संस्थांत प्रवेश मिळतो. त्याशिवाय AIMA-UGAT, IIHM eCHAT, काही राज्यांची स्वतःची HM प्रवेश परीक्षा (उदा. WBJEE-HM) आणि काही खास संस्थांच्या स्वतंत्र परीक्षा (उदा. ख्राईस्ट युनिव्हर्सिटीची प्रवेश चाचणी) आहेत. या परीक्षांसाठी इंग्रजी व्याकरण व शब्दसंग्रह, गणिती व तार्किक क्षमता, करंट अफेअर्स/सामान्य ज्ञान तसेच Hospitality क्षेत्रावरील मूलभूत ज्ञान अशी तयारी करावी लागते. पूर्व वर्षांच्या प्रश्नपत्रिकांचा सराव, मॉक टेस्टस देणे आणि वेळ व्यवस्थापनावर भर देणे हे तयारीचे महत्त्वाचे टप्पे आहेत. गरज असल्यास प्रोफेशनल कोचिंगचा पर्यायही वापरता येतो.
प्रश्न: हॉटेल मॅनेजमेंट कोर्सचा कालावधी किती असतो?
उत्तर: कोर्सचा कालावधी अभ्यासक्रमाच्या प्रकारावर अवलंबून असतो. पदवी (Degree) कोर्सेस साधारण ३ ते ४ वर्षांचे असतात – उदाहरणार्थ BHM व B.Sc. (HM) बहुतांश ठिकाणी ३ वर्षांचे आहेत, तर काही विद्यापीठांचे BHMCT ४ वर्षांचा आहे. डिप्लोमा कोर्सेस १ ते २ वर्षांचे (काही वेळा ३ वर्षे पर्यंत) असू शकतात. प्रमाणपत्र कोर्स ६ महिन्यांपासून १ वर्षापर्यंत विविध कालावधीचे उपलब्ध आहेत. पदव्युत्तर डिप्लोमा साधारण १-२ वर्षांचे, तर MBA/मास्टर्स कोर्स २ वर्षांचे असतात. अशाप्रकारे, विद्यार्थी आपल्या गरजेनुसार अल्प किंवा दीर्घ कालावधीचा कोर्स निवडू शकतात.
प्रश्न: या क्षेत्रात सुरुवातीला आणि पुढे जाऊन किती पगार मिळू शकतो?
उत्तर: सुरुवातीच्या भूमिकांमध्ये (उदा. ट्रेनी, फ्रंट ऑफिस असिस्टंट, कमीस शेफ इ.) साधारण ₹१५,००० – ₹२०,००० प्रति महिना (₹२.५ – ₹३ लाख वार्षिक) पगाराची अपेक्षा ठेवता येते. अनुभव वाढला तसे पदोन्नती होऊन पगारवाढ झपाट्याने होते. मिड-लेव्हल व्यवस्थापक पदांवर (उदा. विभागप्रमुख) ₹५–१० लाख वार्षिक किंवा अधिक वेतन मिळू शकते. उच्च पदांवर – जसे जनरल मॅनेजर, एक्झिक्युटिव शेफ – मोठ्या पंचतारांकित हॉटेलमध्ये ₹१५–२५ लाख किंवा त्याहून अधिक वार्षिक पॅकेजेस मिळतात. परदेशात किंवा क्रूझ लाइनवर भारतीय व्यावसायिकांना भारतापेक्षा अनेक गुणाधिक पगार मिळतो, शिवाय मोफत निवास-जेवण अशा सुविधा मिळतात. अर्थातच, पगाराचे प्रमाण कंपनी, स्थान, आपल्या कौशल्यांवर अवलंबून बदलू शकते.
प्रश्न: हॉटेल मॅनेजमेंट कोर्स केल्यावर कोणत्या प्रकारच्या नोकरीच्या संधी मिळतात?
उत्तर: हा कोर्स पूर्ण करून विद्यार्थी आतिथ्य उद्योगातील विविध विभागांत काम करू शकतात. प्रमुख संधींमध्ये हॉटेलमधील फ्रंट ऑफिस, हाऊसकीपिंग, अन्न व पेय विभाग, स्वयंपाकघर/शेफ, सेल्स आणि मार्केटिंग, इव्हेंट मॅनेजमेंट इत्यादींच्या व्यवस्थापनाच्या भूमिका येतात. तसेच रेस्टॉरंट मॅनेजर, केटरिंग मॅनेजर, क्रूझ शिप किंवा विमान कंपनीतील हॉस्पिटॅलिटी कर्मचारी, पर्यटन व ट्रॅव्हल संयोजक अशा विविध मार्गांनी करिअर पुढे नेताता येते. अनुभवी व्यावसायिक कन्सल्टंट म्हणून सल्लागार सेवा देऊ शकतात किंवा स्वतःचा रेस्टॉरंट/हॉटेल सुरू करून उद्योजक बनू शकतात. एकूणच, स्थानिक तसेच आंतरराष्ट्रीय पातळीवर हॉटेल मॅनेजमेंट करणाऱ्यांसाठी नोकरीची कमी नाही.
प्रश्न: १२वी कला/वाणिज्य/विज्ञान शाखेचा विद्यार्थी हॉटेल मॅनेजमेंट करू शकतो का?
उत्तर: होय, नक्कीच करू शकतो. हॉटेल मॅनेजमेंट कोर्सेस हे सर्व शाखांच्या विद्यार्थ्यांसाठी खुले आहेत. विज्ञान, वाणिज्य, कला कोणत्याही शाखेतून आपण १२वी उत्तीर्ण केलेली असली तरी आपण हा कोर्स करू शकता, कारण अभ्यासक्रमात मूलभूतापासून प्रशिक्षण दिले जाते. अनेक विद्यार्थ्यांना १२वी नंतर क्षेत्र बदलून हा कोर्स घेतल्याचे आढळते. महत्वाचे म्हणजे आपल्यात अतिथीसेवा क्षेत्राविषयी आवड आणि लोकसंवादाची आवड असणे आवश्यक आहे – शैक्षणिक शाखा आड येत नाही.
प्रश्न: हॉटेल मॅनेजमेंट अभ्यासक्रमादरम्यान इंटर्नशिपची संधी मिळते का?
उत्तर: होय. भारतातील बहुतेक सर्व मान्यताप्राप्त हॉटेल मॅनेजमेंट कोर्सेसमध्ये अभ्यासक्रमाचा भाग म्हणून व्यावहारिक प्रशिक्षण (इंटर्नशिप) असते. साधारणतः ६ महिने ते १ वर्षाची इंडस्ट्री इंटर्नशिप विद्यार्थ्यांना हॉटेलच्या विविध विभागांमध्ये प्रत्यक्ष कामाचा अनुभव देते. उदाहरणार्थ, NCHMCT अंतर्गत B.Sc. कोर्समध्ये तिसऱ्या वर्षात १७ आठवड्यांची अनिवार्य इंटर्नशिप असते. इंटर्नशिपमुळे नेटवर्किंगची संधी आणि कोर्स पूर्ण होताच प्लेसमेंटची दारं खुली होण्यास मदत होते.

सारांश, हॉटेल मॅनेजमेंट हा १२वी नंतर खुला असलेला एक उत्कृष्ट करिअर पर्याय आहे ज्यात योग्य शिक्षण, कौशल्ये आणि मेहनत यांच्या साहाय्याने आतिथ्य उद्योगात भारतातच नव्हे तर जागतिक स्तरावरसुद्धा उज्ज्वल भविष्य घडवता येऊ शकते. याद्वारे तुम्ही केवळ चांगल्या पगाराच्या नोकरीच नाही तर जगभर फिरण्याच्या संधी, विविध संस्कृतींतील लोकांशी संवाद आणि एक संतुष्टिदायक व्यावसायिक जीवनाचा आनंद घेऊ शकता. नम्रपणे लोकांची सेवा करून त्यांना आनंद देण्याचा जेवढा आत्मसंतोष या क्षेत्रात मिळतो, तेवढा कदाचित इतर कुठल्याही व्यवसायात मिळत नसेल!

हेही नक्की वाचा –

Hotel Management Marathi: पूर्ण मार्गदर्शक 2025 Part 1